Yoqub Saidov

qayg`aru, üngärü (oldinga) kabi. 
Asar tilida jamlovchi sonlar sanoq sonlarga -ag`u/-ägü, -la/-lä, -ala/-älä, 
-äsi/-asï affikslarini qo’shish orqali ifodalangan: altag`u (oltovlon), beshägü 
(beshavlon), ikägü (ikkovlon), törtägü (to’rtovlon), üchälä (uchov), ikkäläs 
(ikkalasi) kabi. 
Tartib sonlar -nch, -nchï/-nchi qo’shimchalari asosida hosil qilingan: 
üchünch//üchünchi (uchinchi), törtünch//törtünchi (to’rtinchi) singari. 
1
Фитрат, Абдурауф. Тилимизнинг тарихий оқими / Танланган асарлар: Ж. IV. –Т.: Маънавият, 2006. –Б. 
174.
2
Мирзакаримова Ў. “Қисаси Рабғузий” тилининг морфологик хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти. –
Т., 1969.- №1. –Б. 67-70. 

---

Taqsim sonlar sanoq sonlarga -ar/-är, -rar/-rär, - shar/- shär affiksini 
qo’shish orqali ifodalangan: birär, onar, altïrar, ikkishär kabi.
Asar tilida yig`ach (taxminan olti kilometrli masofa), misqal (4,35-4,86 
gramm oralig`idagi og`irlik o’lchovi), batman (898,5 grammga teng og`irlik 
o’lchovi), qari (qo’l uchidan tirsakkacha bo’lgan o’lchov birligi), arshun (0,71 
metrga teng o’lchov birligi) kabi hisob so’zlar, ya’ni numerativlar ishlatilgan. 
Hozirgi o’zbek adabiy tilida qo’llanilmaydigan o’zlik olmoshi kendu 
(o’z), belgilash olmoshlari tekma (har qaysi), qamug` (barcha) kabilar asar tilida 
ko’p uchraydi. 
Asar tilida ishlatilgan aksariyat so’zlar hozirgi o’zbek adabiy tilida 
qo’llanishda davom etmoqda. Bunda so’zlar jumlasiga el (el, mamlakat), yurt, 
yil, millat, buyruq, ko’k, qizil, beshik, idish, ko’zgu, suv kabilarni aytish 
mumkin. 
Ayrim so’zlar esa hozirgi o’zbek adabiy tilida ishlatilmaydi. Alin 
(peshona), yaag`i (dushman), ayaq (qadah), ev (uy), o’g (aql), al (hiyla), idi 
(sohib, ega; Xudo), singak (pashsha), ayaqchi (soqiy), karpich (g`isht), etmak 
(non), bitigchi (kotib), etmakchi (novvoy), qapug`chi (darvozabon), tapug`chi 
(xizmatchi), tevachi (tuyakash), o’tachi (tabib) kabi qadimgi turkiy tilga oid 
so’zlar hozirgi o’zbek adabiy tilida iste’molda mavjud emas.
Asar tilida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va diniy sohalarga oid 
juda ko’p so’zlar qo’llangan. Ularning ayrimlarini quyida keltirib o’tamiz: 
1. Antroponimlar: Adam (Odam ota), Atika (payg`ambarimizning xolasi), 
Qosim (payg`ambarimizning to’ng`ich o’g`li), Kisra (Eron shohi Anushirvon), 
Iskandar (Iskandar Zulqarnayn) va boshq. Bulardan tashqari asar tilida 
antroponimlardan payg`ambarlarning ismlari Nuh, Ibrahim, Isa, Musa, Yunus, 
Yusuf; payg`ambarlarning avlod-ajdodlari nomlari Qabil, Yafas, Sam, Ham, 

---

Sara, Hajar, Maryam; Payg`ambar (s.a.v.) avlod-ajdodlarining ismlari 
Abdullah, Amina, Fatima, Zaynab, Abu Talib, Hamza, Ibrahim, Hadisha; 
xalifalar ismlari Abu Bakr, Umar, Usman, Ali, Hasan, Husayn; farishtalar 
ismlari Azrail, Jabrail, Mikail, Israfil, Sarsabil kabilar ham faol ishlatilgan. 
2. Etnonimlar: israil (Ya’qub payg`ambar qavmi), arab, juhud (yahudiy), 
mog`ul, tajik, türk, quraysh (qabila nomi), sart (o’troq aholi) va boshq. 
3. Toponimlar: Xitay, Hindustan, Sham, Yaman, Falastin, Basra 
(Iroqdagi shahar), Balx (Xurosondagi shahar), Kufa (Iroqdagi shahar), Bayt ul-
Muqaddas (Falastindagi shahar), Arafat (Makkadagi tog`), Uhud (Madinadagi 
tog`), Karbala (Iroqdagi dasht nomi) va h.k. 
4. Astroponimlar: Arzu (Utorud yulduzi), Sevit (Zuhra yulduzi), Bug`day 
bashi (Sunbula burji), Quchiq (Saraton) va h.k. 
5. Kasb-hunarga oid nomlar: avchi (ovchi), zindanchi (zindonbon), 
ashchi (oshpaz), balïqchï (baliqchi), yïg`achchï (duradgor), temürchi (temirchi), 
bözchi (to’quvchi), qoychï (cho’pon) va h.k.
6. Harbiy sohaga oid so’zlar: qalqan (qalqon), saqchï (soqchi), qaravul 
(qarovul), cherik (qo’shin), yarïq (sovut), lashkar (qo’shin), atlïg` (suvoriy), 
yarag`//yaraq (qurol), qïlïch (qilich) va boshq. 
7. Inson tana a’zolari nomlari: qaraq (ko’z qorachig`i), erin (lab), bel, 
ernäk (barmoq), qarïn (qorin), el//elig (qo’l) va h.k. 
8. Asbob-uskunalar nomi: ignä (igna), balta (bolta), bïchaq (pichoq), 
qamchï (qamchi), org`aq (o’roq) va boshq. 
9. Uy-ro’zg`or buyumlarining nomi: qazan (qozon), yastuq (yostiq), 
arg`amchï (arqon), beshik (beshik), kiyiz (kigiz), közgü (oyna) va boshq. 

---

10. Yosh tushunchasini ifodalovchi so’zlar: yigit, yash (yosh), qurtg`a 
(kampir), abushqa (keksa, qari), qart (keksa), qarï (keksa) va h.k. 
11. Fitonimlar: chechäk (gul), qamïsh, qag`un (qovun), xarpuz (tarvuz), 
sog`an (piyoz), ayva (behi), bug`day (bug`doy), tarïq (tariq, don), arpa (arpa), 
teräk, tut, tal (tol), armud (nok) va boshq. 
12. Zoonimlar: qarïncha (chumoli), böri, qaplan (qoplon), siŋäk 
(pashsha), shag`al (chiyabo’ri), bog`ra (erkak tuya), qïsraq (urg`ochi ot) va h.k. 
Asar tilida ozod, diydor, zanjir, ziyrak, zindon, jodu (afsun, sehr), yor, 
meva, taxta, toj, farmon kabi forsiy; avval, omonat, balo, bashorat, vaqt, ibodat, 
imom, islom, kalima, kalom, kofir, muhr, fitna, sulton, qiyomat, xat kabi arabiy 
so’zlar faol qo’llanilgan. 
Qissa tilida ma’nodosh so’zlar ko’p miqdorda qo’llangan, bitta tushuncha 
ikki va undan ortiq so’z yordamida ifodalangan. Misol tarzida arqa – art (orqa), 
asig` – yarar (foyda), ev – tam (uy), chaq – og`ur (vaqt, zamon), evlük – tishi 
(xotin), irin – dudaq (lab), ishchi – yümüshchi (ishchi); abushqa – qarï (keksa, 
chol); al – qïzïl (qizil), chïg`ay – yoqsuz (kambag`al), ädiz – uluğ (katta, ulug`), 
edgü – yaxshï (yaxshi), bilgä – alim (bilimdon) kabilarni aytish mumkin. 
Ma’nodosh so’zlar qahramonlar xarakteri, turli manzarlarni tasvirlashda muhim 
vosita vazifasini o’tagan, leksemalarning o’rinsiz qaytarilishining oldini olgan. 
Muallif arabiy, forsiy adabiyotlarga tayanib asar yaratar ekan, ulardagi 
o’zlashmalarning turkiy muqobillarini topib qo’llashga harakat qilgan. 
Jumladan, azab – emgäk “qiyinchilik”; kabira – biyik “katta”; ba’daz – kedzin 
“keyin”; aftab – kün “quyosh”; daraxt – ag`ach “daraxt”; nishan – belgü “belgi, 
iz”
1
.
1
Абдушукуров А. «Қисаси Рабғузий» лексикаси. –Т.: Академия¸ 2008. –Б. 241. 

---

Qissa tilida bek – qul, yag`ï (dushman) – esh (o’rtoq), bay (boy) – chïg`ay 
(kambag`al); kün (kunduz) – tün (qorong`i), qïsh (qish) – yay (yoz), yaxshï 
(yaxshi) – yaman (yomon); aruq (ozg`in) – semuz (semiz), yaŋï (yangi) – eski 
(eski); hol (ho’l) – qurug` (quruq), telim (ko’p) – kam (oz), jannat (uchmoh) – 
dozax (jahannam) kabi zid ma’noli so’zlar ham uchraydi. Asarning lug`at 
tarkibida bunday, ya’ni zid ma’noli so’zlar salmoqli miqdorni tashkil etadi. Adib 
ijtimoiy va tabiiy hayotning ziddiyatlarga to’la voqea-hodisalarni tasvirlashda, 
g`oya va fikrlarining ta’sirchanligini oshirishda, asarning o’qimishliligi va 
badiiyligini ta’minlashda zid ma’noli so’zlardan unumli foydalangan. 
Asarning muhim jihatlari shundaki, unda Rabg`uziy xalq og`zaki ijodi 
namunalaridan keng va o’rinli foydalanishga, adabiy til bilan jonli so’zlashuv 
tilini bir-biriga yaqinlashtirishga, bayon etish uslubini soddalashtirishga, xalq 
ertaklari uslubini qo’llashga harakat qilgan va bu borada o’z oldiga qo’ygan 
maqsadiga ma’lum darajada erishgan ham. Shu bois asar xalq orasida keng 
tarqalgan, kitobxonlar tomonidan bir necha asrlar davomida sevib o’qib 
kelinmoqda.