Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant

tizimi bo‘yicha kasbiy (ijodiy) imtihonlarni o‘tkazish tartibi” ning 
8-bandiga ko‘ra “jadval bo‘yicha kasbiy (ijodiy) imtihonlarga 
kelmagan abituriyentlar test sinovlariga qo‘yilmaydi”. 
 
TAVSIYA ETILADIGAN INSHO MAVZULARI 
 
I. 
Adabiy mavzudagi insholar 
O‘zbek mumtoz adabiyoti 
1. “Avesto” – mumtoz adabiyot tarixidagi mushtarak manba. 
2. “O‘rxun-yenisey yodgorliklari” – turkiy xalqlar tarixiga oid 
yozma manba sifatida. 
3. “Qutadg‘u bilig” – ilk badiiy doston. 
4. “Qutadg‘u bilig”dagi axloqiy-ma’rifiy qarashlar. 
5. Ahmad Yassaviy hikmatlarining g‘oyaviy mazmuni. 
6. “Hibbat ul-haqoyiq” – didaktik manba. 
7. O‘rta Osiyo qomusiy olimlarining dunyo sivilizatsiyasida 
tutgan o‘rni. 
Zamonaviy o‘zbek adabiyoti 
G‘afur G‘ulom she’riyatining asosiy xususiyatlari. 
“Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasining g‘oyaviy mazmuni. 
“Shum bola” – avtobiografik qissa. 
Oybek romanlarining mavzuiy tasnifi. 
“Alisher Navoiy” – biografik roman. 
Abdulla Qahhor – mohir hikoyanavis. 
“O‘g‘ri ” hikoyasida tamagirlik illatining qoralanishi. 
II. 
Erkin mavzudagi insholar. 
“O‘zbekiston kelajagi –yoshlar qo‘lida!” 
“Bizdan ozod va obod vatan qolsin!” 
“Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot.... masalasi” 
Ajdodlarimiz fazilati – ibrat namunasi. 

---

85 
“Dunyoda bir zot borki, biz undan hamisha qarzdormiz,
u – ona!” 
“Bilmaganin so‘rab o‘rgangan – olim...” 
Kitob shuurimga so‘zlagay hikmat... 
Badiiy asar – hayot darsligi. 
She’riyat – ruhiyat ko‘zgusi. 
BAYON 
 
Matnlar uslub jihatidan rang-barangdir. Ona tili mashg‘ulotlarida 
badiiy, 
publitsistik, 
ilmiy 
va 
rasmiy-idoraviy 
matnlardan 
foydalaniladi. Har bir uslub o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, 
ma’lum bir me’yorni talab etadi. 
Maktab ona tili ta’limining asosiy maqsadiga ko‘ra dars 
mashg‘ulotlari 
ta’lim oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash
malakalarini chuqurlashtirib, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga 
mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda, to‘g‘ri, ravon ifodalash 
ko‘nikmalarini shakllantirishga va rivojlantirishga qaratilmog‘i kerak. 
Bu muhim vazifani amalga oshirishda ona tili ta’limi jarayonida 
tashkil etiladigan turli yozma ishlar, xususan, bayonning o‘ziga xos 
o‘rni bor. 
Bayon diktant va insho oralig‘idagi yozma ish turlaridan biridir. 
Bayon 
matn 
mazmunini, 
shuningdek, 
uning 
badiiy-uslubiy 
xususiyatlarini yetkazish, qabul qilish, fahmlashga qaratilgan yozma 
ish turidir. 
Bayon arabcha “aniqlik”, “ravshanlik’, “tavsiflash”, “ifodalash” 
ma’nosidagi so‘z bo‘lib, o‘qib yoki aytib berilgan biror matn asosida 
yozib chiqilgan ish; yozma ish (o‘quvchilar bilimini baholashning 
yozma shakllaridan biri)ni ifoda etadi. (O‘TIL, I, 138) 
Bayon nazoratning yozma turlaridan biri bo‘lib, asar yoki undan 
olingan parcha mazmunini izchil, savodli, qayta bayon etishdan 
iboratdir. Ma’lumki, bayon yozish malakasi boshlang‘ich sinfdan 
shakllantirib boriladi. Yuqori sinflarda esa bu ko‘nikma va malakalar 
takomillashtiriladi.
Mavjud metodik adabiyotlarda bayon, asosan, ikki shaklda: 
og‘zaki va yozma bo‘lishi; yozma bayon o‘z navbatida, ta’limiy
hamda tekshiruv tarzida o‘tkazilishi haqida ma’lumot beriladi.

---

86 
O‘quvchilarda yozma nutq malakalarini tarkib toptirish, mustaqil 
ijodiy fikrlash hamda o‘zbek tilining boy ifoda vositalaridan o‘rinli va 
unumli foydalana olish ko‘nikmalarini hosil qilish; ularning lisoniy 
savodxonligini oshirish, tanlangan matnni adabiy-badiiy jihatdan aniq 
va puxta, mantiqiy izchil, ijtimoiy hayot va voqelik bilan bog‘liq 
holda yoritishga o‘rgatish maqsadida tez-tez bayon o‘tkazib turish 
maqsadga muvofiqdir.
Bayon – yozma ishlarning asosiy turlaridan biri bo‘lib, 
o‘quvchining matn mazmunini o‘z so‘zi bilan yozma ravishda qayta 
bayon etishdan iborat ijodiy ishidir. Berilgan matndagi asosiy 
omillarga diqqat qilish, matnni qisqartirish yo‘llarini bilish bayonning 
muhim xususiyatlaridan biridir. Ba’zi o‘rinlarni kengaytirib yozish 
vaqtida qisqa gaplar tuzish, zarur sitatalar keltirish malakasi paydo 
bo‘ladi. Bunday ish turi o‘quvchilarni insho yozishga tayyorlaydi, 
matnlarga ijodiy munosabatni rivojlantiradi.
Bayon yozish jarayonida o‘quvchilar asarning mavzusi, 
mazmuni hamda asosiy g‘oyasini chuqur tushunib oladilar. Bu esa 
nutq malakasini takomillashtirishga ham yordam beradi. O‘quvchilar 
grammatika va imlo yuzasidan olgan bilimlarini amaliyotga tatbiq 
etadilar, materialni mustaqil va izchil bayon etish qobiliyatiga ega 
bo‘ladilar, ularning nutqida yangi-yangi so‘z va iboralar paydo 
bo‘ladi. Shu jihatdan bayon o‘quvchilarda yozma nutq malakasini 
hosil qilishda muhim o‘rin tutadi.
Yuqorida qayd etilganidek, amaldagi Davlat ta’lim standartining 
bosh maqsadiga ko‘ra o‘quvchilarni ijodiylikka, mustaqil fikrlashga 
o‘rgatishda bayonning o‘rni beqiyosdir.