Юкларнинг транспорт тавсифномасининг тушинчаси. Юкларнинг таснифи Юкларнинг транспорт тавсифномаси

Кўмир навлари

Йириклак туркуми	Бўлак ўлчамлари, мм
Тахтача (плитный, П) Йирик (крупный, К) Ёнғоқча (орех, О) Майда (мелкий, М) Уруғча (семечко, С) Штыб (Ш) Оддий (рядавой, Р)	100 - 200 (300) 50 - 100 25 - 50 13 - 25 6 - 13 0 - 6 0 – 200 (300)

Темирйўлтранспортидақазилмакўмирларяримочиқвагонлардатўкма (навалом) ташилади. Вагоннингюккўтаришидантўлароқфойдаланишмақсадида, кўмиряримочиқвагоннингбортиданҳамбаландроқ-"қалпоқ"симон (с "шапкой") шаклидаюкланади. Қазилмакўмир трапеция шаклидаги "қалпоғи"нингбаландлигиғалтакмолатекислагичбиланзичлангандансўнг 200-300 ммниташкилэтади. Қазилмакўмирларнингмассасивагонтарозиларидатортишёкимаркшейдержадвалиорқалианиқлашмумкин.
Қазилмакўмирларниюколувчиларгатопширилаётганда, унингтабиийкамайишмеъёриинобатгаолинади, чунончикўмиручунтабиийкамайишмеъёри: ташишмасофаси750 кмгачабўлганидаёқилғимассасини0,6 %ни, ташишмасофаси751 кмдан1500 кмгачабўлганидаёқилғимассасининг0,7 %ниваташишмасофаси1500 кмданортиқбўлганидаёқилғимассасини0,8 %ниташкилэтади. Бунданташқарикўмиручунқўшимчатабиийкамайишмеъёрибиртранспорттуриданбошқатранспорттуригаҳарбирқайтаюклашга1 %,вагонданвагонгаюклашга 0,8 %миқдордабелгиланган. ҚазилмакўмирларнингбошқамаркалариучунтабиийкамайишмеъёриюкларнингташишҚоидалари (8)ни 10-бўлимидакўрсатилган.
9.4. Қазилма кўмирларни транспорт тавсифномаси: музлаши, сочилувчанлиги, табиий нишаблик бурчаги, оксидланиши, нураши, ўз-ўзидан қизиши ва ўз-ўзидан ёниши
Қиш пайтларида қазилма кўмирлар музлаб қолади. Айнинқса гидравлик усулда қазиб олинган ва флотация усули билан бойитилган қазилма кўмирлар музлашга анча мойил бўладилар, чунки уларнинг таркибидаги намлик механик усулда қазиб олинган ва сеперация усулида бойитилган қазилма кўмирларга нисбатан анча юқори бўлади. Қазилма кўмирларнинг музлаш чуқурлиги (қалинлиги) уларнинг намлигига, ташишнинг давомийлигига, ташқи ҳавонинг ҳароратига ва иссиқлик ўтказувчанлик коэффицентига боғлиқ бўлади. Зичлиги катта бўлган қазилма кўмирларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги ҳам катта бўлиши аниқланган. Музлашни олдини олиш учун юк жўнатувчилар қазилма кўмирларнинг ҳавфсизлик чегарасигача: тош кўмирларни -7 % гача, кўнғир кўмирларни - 30 % гача камайтиришлари керак. Агар қазилма кўмирларининг намлигини хавфсизлик чегарасигача камайтиришни имконияти бўлмаса юк жўнатувчилар музлашниг олдини олиш ёки музлаш даражасини камайтириш мақсадида профилактик чора-тадбирлар қўллашлари керак бўлади.
Қазилма кўмирларнинг сочилувчанлиги уларнинг табиий нишаблик бурчаги (40-45^°) билан тавсифланади. Ўта зичланган кўмир уюмлари билан ортиш тушуриш ишларини бажаришда табиий нишаблик бурчаги 90^° гача етиши мумкин, бу эса штабелни (юк уйимини) қулаб тушиш хавфини туғдирди.
Қазилма кўмирлар ҳаводаги кислородни ютиш (оксидланиш) хусусиятига эгадир. Янги қазиб олинган, ортиш-тушуриш ишларида майдаланган ҳамда кичикроқ геологик ёшдаги кўмирлар кучли оксидланиш ҳусусияти билан тавсифланади. Қазилма кўмирларнинг ҳаводаги кислородни ютиш хусусияти, унинг ўз-ўзидан қизишга ва ўз-ўзидан ёнишига сабаб бўлади. Оксидланиш натижасида иссиқлик ажралиб чиқиши ва йиғилиши рўй беради. Кўмир штабелидаги ҳароратнинг кўтарилиши эса оксидланиш жараёнини жадаллаштиради, бу эса ўз навбатида иссиқлик ажралиб чиқишини тезлаштиради ва охир оқибат кўмирни ўз-ўзидан ёниб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Ўз-ўзидан қизиш ва ўз-ўзидан ёниш жараёнлари таркибида анчагина олтингугурт колчедани, металл ва органик ( ёғоч чиқиндилари, каноп лоси, латта, ёғ ва ҳ.к) аралашмалар бўлган ва ҳаддан зиёд нам бўлган қазилма кўмирларда жадаллик билан кечади.
Ўз-ўзидан қизишга ва ўз-ўзидн ёнишга мувофиқ қазилма кўмирлар бешта гуруҳга бўлинади. (1.5-жадвал). Ўз -ўзидан қизишга ва ўз-ўзидан ёнишга антрацитлар энг барқарор бўлсалар, қўнғир кўмирлар эса энг беқарор бўладилар. Турли нав ва маркалардаги қазилма кўмирларнинг аралашмалари ўз-ўзидан қизишга ва ўз-ўзидан ёнишга қўнғир кўмирлардан ҳам ўта мойил бўладилар. Қазилма кўмирларнинг штабели қизиган жойларида углеводород (карбонсувчил)ларнинг ажралиб чиқиш жараёни жадаллашади, қайсики улар ҳаво билан аралашиб оловдан портлайдиган аралашма ҳосил қиладилар. Ўз-ўзидан қизиш жараёнинг кучайиши Қуёш радиацияси ва шамол каби ташқи омиллар таъсирида вужудга келади.
Оксидланиш жараёни ва атроф муҳит ҳароратини ўзгариб туриши қазилма кўмирларнинг нурашини келтириб чиқаради. Бунда қазилма кўмирларнинг йирик бўлаклари парчаланади, чангсимон компонентлар ҳосил бўлади, кулланиш ва гигроскоплик ошади (кўпаяди), ёқилғининг сифати пасаяди, кўмирларнинг коксланиш ҳусусияти камаяди ёки умуман йўқолади. Қазилма кўмирларнинг ҳаводаги кислородни ютишга, нурашга, чангланишга мойиллиги ва бошқа ҳусусиятлари уларнинг сақлаш шарт-шароитларини ва муддатлари чегарасини белгилайди. Қазилма кўмирларни ўз-ўзидан ёнишини бартараф этиш учун уларнинг ҳаво билан туташиш сиртини йўқатувчи ёки камайтирувчи шароитларда - ўраларда, сув остида, ёпиқ омборларда сақлаш лозим бўлади. Лекин амалиётда қазилма кўмирлар очиқ омборларда сақланади, чунки ўраларда, сув остида, ёпиқ омборларда сақлаш жуда катта миқдорда молиявий ва моддий ҳаражатларни талаб қилади.
Асфалт ёки бетон қопламали очиқ майдонларда қазилма кўмирларни сақлашда ўз-ўзидан қизишга ва ўз-ўзидан ёнишини бартараф этиш учун штабелининг баландлиги чекланади. Темир йўлнинг юк саройларида қазилма кўмирларнинг сақлаш муддати 5 суткани ташкил этади. Юк жўнатувчиларнинг юк олувчиларнинг омборларида қазилма кўмирларни сақлаш муддати одатда анча катта бўлиши мумкин.
1.5-жадвал