Yuksak sporali o’simliklar paleozoy erasi silur davrining o’rtalari-oxirida, qariyb 400-430 mln yil oldin kelib chiqqan

1-rasm. Ricciocarpos natans.
Riccia glauca ko'pincha ekin maydonlarida va pasttekislikdagi yalang'och erlar bo'lgan boshqa buzilgan joylarda uchraydi. U hech bo'lmaganda ozgina kislotali tuproqlarni afzal ko'radi, ular ko'proq asosiy yashash joylarida R. sorocarpa bilan almashtiriladi. Bu qisqa umr ko'radigan tur va uni quruq tuproqlarda topish qiyin. Odatda R. glauca o'ziga xos ko'k-yashil rangga ega, ammo alohida barglari juda kichik bo'lsa, bu ayniqsa aniq bo'lmasligi mumkin. R. sorocarpa yanada glaucous, lekin u juda yaxshi belgilangan o'rta chuqurchaga va tallusning keskin qirralariga ega. R. glaucaning qirralari u qadar oʻtkir emas, lekin unda kislotali tuproqlarning yana bir turi boʻlgan R. subbifurcaning shishgan koʻrinishdagi chetlari yoʻq. Ba'zida Riccia turlarini tasdiqlash uchun tallusni kesish kerak bo'lishi mumkin va juda o'tkir ustara tavsiya etiladi.
II BOB
2.1 Poyabargli yo'sinsimonlar ajdodi – Bryopsida
Bu ajdod yo’sinlar ichida muhim o’rin tutadi va 700 turkum 20000 ga yaqin turlar kiradi. Ular Yer shari o’simliklar qoplamida katta fitosenotik rol o’ynaydi. Ularni Arktika, tundra va o’rmon zonasida, daraxtlarga yopishgan epifit holda, botqoqliklarda, chuchuk suvlarda, vohalarda, ayrim vakillarini esa O’rta Osiyoning qumloq cho’llarida uchratish mumkin. Umuman olganda, bu ajdod vakillari Shimoliy va Janubiy yarim sharda keng tarqalgan bo’lib, turli noqulay sharoitlarga juda chidamli. Shuning uchun ham Yer sharidagi o’simliklar qoplamida ular katta rol o’ynaydi. Jigarsimon yo’sinlarda esa poya radial tuzilishga ega. Bu ajdod vakillarida poya, barg, ayrim vakillarida esa novdalar ham bor. Poyasining asosidan yoki yotib O’suvchi turlarida poya bo’ylab ko’p hujayrali ipsimon, shoxlangan rizoidlar taraqqiy etgan. Barglari o’troq, butun, tomirli yoki tomirsiz bo’lib, poyada zich joylashgan. Ularning ko’pchiligi ko’p yillik o’simliklardir. Jinsiy ko’payish organlari poyaning uchida, torf moxlarida esa yon shoxlarda joylashadi. Ko’pincha jinsiy organlar parafiz iplari bilan o’ralgan. Bu iplar jinsiy organlarni himoya qilishda muhim rol o’ynaydi. Ayrim vakillarida jinsiy organlarini o’rab turuvchi barglar turli rangda bo’ladi (kakku zig’irida). Urug’lanish jarayonidan keyin zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Sporogon tovonchadan, band va pufakchadan tashkil top gan. Sporogonining jigarsimon Yo’sinlarnikidan farqi shuki, ularning tashqi po’sti yashil xlorofill donachalariga ega. Shuningdek, bularda elatera bo’lmaydi. Ko’sakchada sporaning to’kilishini ta‘minlovchi maxsus moslama-peristos mavjud. Uning yuzasi epifragma pardasi bilan qoplangan, tishchalar va epifragma oralig’idagi tcshiklardan spora tarqaladi. Ayrim vakillarida (andreya yo’sinlarda) ko’sakcha to’rtta bo’lakchaga ajralib ochiladi va sporalar tashqi muhitga tarqaladi. Sporadan protonema o’sadi, jigarsimon yo’sinlarnikiga nisbatan ancha ko’proq taraqqiy etgan, yaproqsimon yoki ipsimon shaklda. Protonemada kurtaklar shakllanib, undan yangi gametofit o’sib chiqadi. Bu ajdod vakillarida ham vegetativ yo’l bilan ko’payishni kuzatish mumkin. Ayrimlarida vegetativ tananing bo’laklari yordamida (masalan, poyasi, bargi, hatto protonemasidan), ko’pincha esa tanasining turli qismlaridagi ajraluvchi kurtaklar orqali ko’payadi. Bu kurtaklar shamol va suv yordamida tarqalib, undan yangi gametofit o’sadi. Ayrim vakillarida rizoidlari tugunakchalar hosil qiladi. Poyabargli yo’sinlarning xo’jalikdagi ahamiyati xilma-xildir. Poyabargli yo’sinsimonlar ajdodi 3 ta kichik ajdod (ajdodcha)ga bo’linadi: 1. Sfagnumkabilar - Sphagnidae 2. Andreyakabilar - Andraeidae 3. Yashil Yo’sinkabilar (Briumkabilar) - Bryidae.