Юқори синф ўқувчилари билан касбга йўналтириш ишларида
Download 0.56 Mb.
|
мМаъруза
|
1.2. Олий таълимга ўқитиш имкониятлари юқори синф ўқувчилари билан касбга йўналтириш ишларида Юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг мақсадлари ва мазмунли йўналишларини кўриб чиқиш, ўрта мактабдан кейинги таълим йўналиши ва даражасини танлаш доирасида ўрта мактаб ўқувчисининг асосли касбий ўзини ўзи белгилаши билан бирга келажакдаги касб амалиётда ўрганилаётган жараённи такомиллаштириш муаммосини долзарблаштиради таълим ташкилотлари. Юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларининг самарадорлигини оширишнинг мумкин бўлган усули-бу кўп босқичли узлуксиз таълим тизимидаги қадам, шахсий интилишлар ва ижтимоий еҳтиёжларнинг ўзаро боғлиқлиги асосида ёшларнинг касбий онги ва касбий йўналишини шакллантириш босқичи сифатида Олий таълимга тайёргарлик. Олий таълимга ўқитишнинг мақсадли йўналиши нафақат ўрта мактаб ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилаши ва унинг университетга киришга тайёрлигини шакллантиришни, балки университет шароитларига оғриқсиз мослашишни, ташқи дунёга йўналишни ҳисобга олган ҳолда акс еттиради. замонавий меҳнат бозори талаблари ва замонавий меҳнат бозори тенденциялари. таълим тизимини ривожлантириш. Олий таълимга ўқитиш билим ва хулқ-атвор конструкцияларини ташхислаш ва тузатиш, маълумот олиш усулларини ўзгартириш ва мустақил таълим кўникмаларини шакллантиришни ўз ичига олади. Кейинчалик муваффақиятли таълим олиш учун талабанинг шахсий ва касбий фазилатларини ривожлантириш учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилади. Ўрта мактаб ўқувчиси учун олий таълим муассасасига қабул қилиш янги ижтимоий ижтимоийлашув институтига интеграция билан боғлиқ бўлиб, унинг давомида психологик, педагогик, коммуникатив, таълим, адаптив, кундалик муаммолар пайдо бўлади, бу ҳиссий ноқулайлик, ташкилий одатланиш ва модификацияда акс етади.ижтимоий фаровонлик. O. V. Беляева, Е. P. тадқиқотларига кўра. Михайлова, университетга ўқишга кирган биринчи курс талабалари мактаб ва университет таълимини ташкил етишдаги фарқ (шакл ва усуллардаги фарқлар, жараённи ташкил етиш ва билимларни назорат қилиш, машғулотлар давомийлиги ва ўқув йилининг қисмларга бўлиниши, мактаб ва университет таълимини ташкил етишдаги фарқ билан боғлиқ). мактаб ва университетнинг мақсад ва вазифалари, "ўқитувчи" муносабатлари даражасида- талаба" ва "ўқитувчи-талаба", ассимиляция қилиш учун зарур бўлган маълумотларнинг турли ҳажми ва мураккаблигида, шаҳар ва қишлоқ мактаблари абитуриентларининг билимларини сезиларли даражада фарқлашда ва ҳоказо.), танланган касбнинг ўзлари ва жамият учун аҳамиятини етарли даражада англамаслик, келажакда меҳнат соҳасида ва ҳаётда тўлақонли амалга ошириш учун етарли касбий ўз тақдирини ўзи белгилашни шакллантириш зарурати. 88.9% мансаб ҳидоят иш тажрибаси тасвирланган муаммолар бир қисми сифатида олдиндан университет таълим ўтолмади биринчи курс талабалари [17, 92]. A. I. Чернйкҳ олдиндан университет тайёрлаш имкониятларини фойдаланиш ўрта талабалар individual таълим еҳтиёжларини қондириш учун ягона Давлат имтиҳонини ўтиб натижаларини яхшиланди, деб таъкидлайди (10-12%) [161]. Юқоридаги ҳолатлар бизга ерта таълим институтининг ўқув қуйи тизимининг елементи сифатида ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитиш имкониятларини тушунишга ўтишга имкон беради. Таҳлил натижаси иккита позиция. Бир томондан, ўрта мактаб ўқувчиси томонидан фан соҳасидаги бир қатор фанлараро билимларни тўплашда конструктив таълим амалиётининг узлуксизлиги ва улардан фойдаланишга тайёрлиги, узлуксиз таълим учун мотивацияни шакллантириш асосида ўқиш йўналишини ва келажакдаги иш соҳасини онгли равишда танлаш, ўз-ўзини ривожлантириш ва ўзини ўзи англаш стратегиясини яратиш бўйича янги ўқув ва касбий тажрибани егаллаш, постиндустриал жамиятнинг замонавий шароитида касбий ўзини ўзи белгилаш ва ҳаёт учун шахсий истиқболларни қуриш. Бошқа томондан, тўпланган мактаб билимлари ва кўникмаларининг номутаносиблигини камайтириш жараёнида университетга қабул қилишдаги қийинчиликларни минималлаштириш (постиндустриал жамият амалиётининг ҳақиқатларидан ва замонавий меҳнат бозоридаги ўзгаришлардан қатъи назар). касбларни янгилаш шароитида), психологик қулайлик зонасини яратиш. янги ижтимоий ролларни мақбул ривожлантириш, университет жамоасига мослашиш ва ўқув амалиётига мослашиш хавфини камайтириш, кейинги таълимни касбга йўналтириш ва талабанинг ўзини ўзи ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш. Ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитиш имкониятларидан фойдаланиш инновацион ёндашувлар учун умумий таълим ташкилоти ва университет ўртасида мувофиқлаштирилган ўзаро таъсирнинг узлуксизлигини ташкил етиш муҳимлигини акс еттиради. шакллар талабалари учун танловнинг кенглигини таъминлаш, алоҳида таълим йўналишларини чуқур ўрганиш билан қўшимча умумий ривожланиш дастурларининг турлари, мазмуни, қўшимча таълим хизматлари, ўрта умумий таълим ва олий таълимнинг федерал давлат таълим стандарти талаблари, олий таълимга абитуриентлар учун рақобатбардош талаблар (уларнинг билимлари, кўникмалари, тажрибалари) ва меҳнат бозори битирувчиларига қўйиладиган талаблар комбинацияси асосида. Тадқиқот масалалари соҳасини ўрганиш "Олий таълимга тайёргарлик" тушунчасининг мазмунини батафсил кўриб чиқишни назарда тутади. Фанлараро концепция сифатида "Олий таълимга ўқитиш" жуда ўзгарувчан тарзда белгиланади (3-жадвал). 3-жадвал
3-жадвалнинг давоми
Фанларнинг фанлараро матрицасидаги тадқиқотларнинг асосий таърифини таҳлил қилиш шуни таъкидлашимизга имкон берадики, ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга тайёргарлик узлуксиз таълимнинг маълум бир қуйи тизими сифатида қаралади, таълим фаолиятида меҳнат соҳаси контекстини моделлаштиради. Ижтимоий муносабатлар, талабанинг шахсий интилишлари ва замонавий бозор тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда унинг таълим йўлини лойиҳалашни босқичма-босқич профессионаллаштириш ва индивидуаллаштириш, ўрта мактаб ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилашни мақсадли ва тизимли шакллантириш, танланган олий таълим ташкилотида узлуксиз таълим. Ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш бўйича Олий таълимга ўқитиш амалга оширилиши мумкин: турли ташкилий шаклларда (тайёрлов бўлимлари, факултетлар ва Олий таълимга таълим марказлари, университетнинг таркибий бўлинмалари сифатида масофавий ихтисослаштирилган мактаблар, қисқа ва узоқ муддатли тайёргарлик курслари (мактабда, университетларда), ўқув модуллари, факултатив дарслар, уюшмалар "мактаб-университет", "мактаб - ўрта мактаб", семинарлар, масофавий алоқа ва бошқалар.), турлари (кундузги, сиртқи, ёзишмалар, масофа); ҳаракатлар муайян ташкилий ва алгоритмик кетма-кетликда (айниқса, бир профессионал келажагини ва университет тайёрлаш турли тузилмалар юқори мактаб ўқувчилари гуруҳлари янада ишга қабул танлаш мақсади бўлган юқори мактаб ўқувчилари аниқлаш; таълим фаолияти мазмуни, мақсадлари ва таъминлаш натижалари ҳақида юқори синф ўқувчилари ва уларнинг ота-оналарини хабардор қилиш қўшимча таълим хизматлари; таълим муносабатлари иштирокчиларининг асосий позицияларини мувофиқлаштириш тўғрисидаги шартномани норматив мустаҳкамлаш; университетда танланган ўқув профилига мувофиқ таркиб йўналишларини ҳисобга олган ҳолда ўрта мактаб ўқувчилари билан машғулотлар ўтказиш, ўқиш фанлари ва шакллари рўйхатини танлаш, Олий таълимга ўқитишнинг дастурий ва технологик таъминоти). Тадқиқот муаммоси бўйича адабиётларни ўрганиш ва ўзларининг педагогик амалиётини таҳлил қилиш бизга ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш бўйича олий таълимга ўқитиш кўп мураккаб ҳодиса эканлигини таъкидлашимизга имкон берди: ўрта мактаб ёшидаги ўқувчилар учун юқори сифатли таълим хизматларини олиш билан боғлиқ ҳолда таълимни ривожлантириш тузилмасида қўшимча таълим тури сифатида университет таълимининг роли ва ўрни тўғрисида хабардорликка жавобан пайдо бўлган замонавий жамиятнинг зарурий ижтимоий атрибути ва тартибга солиниши, ўқиш, университетга кириш учун ғайратли абитуриентларни тайёрлаш, жадал ривожланаётган ахборот жамияти ва ислоҳ қилинган иқтисодиётнинг юқори малакали ва рақобатбардош бўлажак янги сифат даражасидаги мутахассисларга бўлган эҳтиёжларини қондириш (инсон капиталини шакллантириш). Ижтимоий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитиш имкониятларидан фойдаланиш жамиятнинг барча соҳаларининг изчил ривожланишини, замонавий жамиятнинг ижтимоий барқарорлиги ва барқарорлигини (макро даражадаги ижтимоий ресурс) белгилайди, кадрлар тайёрлаш сифатини таъминлайди, уларнинг ижтимоий ҳаракатчанлиги, самарали социализацияси, ўзгарувчан меҳнат бозори шароитларига (микро даражадаги субъект ресурси) инновацияларга йўналтирилган иқтисодиёт ва мутахассислар оқими учун тезкор мослашиш, уларнинг касбий мақсадларини онгли равишда англаш; талабанинг касбий йўналишини шакллантиришни, ўзгарувчан ижтимоий-маданий шароитларда ва бозор муносабатларида ишлашга тайёр бўлажак мутахассис сифатида унинг ҳаёти ва касбий мавқеини шакллантиришни таъминлайдиган узлуксиз таълимнинг мустақил ва ўзини ўзи қадрлайдиган шакли. 2025 йилгача бўлган даврда Россия Федерациясида таълимнинг миллий доктринаси инсон ҳаёти давомида таълимнинг узлуксизлиги, таълим даражалари ва босқичларининг узлуксизлиги, умумий ва касб-ҳунар таълими сифати масалаларида ижтимоий шерикларнинг жавобгарлиги муҳимлигини таъкидлайди [97]. Узлуксиз таълим муайян фанлар билан боғлиқ: таълим даражасини доимий равишда такомиллаштириб борадиган талабалар; касбий, ўрта ва олий касбий даражаларда таълим мазмунининг узлуксизлигини акс эттирувчи ўқув дастурлари; таълимнинг ташкилий тузилмаси (таълим танқислигини тўлдирадиган, таълим ва тарбиядаги бўшлиқларни қоплайдиган, ўрта мактаб ўқувчиларида, постиндустриал жамиятда ва маълум бир минтақада пайдо бўладиган таълим эҳтиёжларини қондира оладиган талаб қилинадиган таълим хизматлари маконини ташкил этувчи таълим ташкилотларининг ижтимоий шериклиги) (А. M. Новиков [99]). Узлуксиз таълимнинг узлуксизлиги "мактаб - университет" эски (ва уни инкор этиш емас) ва янги (аллақачон ўтган босқичларнинг енг муҳимининг синтези сифатида) мазмунли бирлиги, олдинги ва кейинги таълим босқичларининг шаклланишидаги ўзаро боғлиқлигини белгилайди. Ўрта мактаб ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилаши, ҳозирги ва келажакнинг янгиланган тузилмаларини яратишни, уларни ўзгартиришни, янги ўқув амалиётини қуриш жараёнларининг барқарорлигини, янги сифат ва миқдорий хусусиятларни эгаллашни ва ҳаётнинг турли соҳаларида ривожланишини таъминлайди. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, тадқиқот "мактаб-университет" узлуксизлиги доирасида эрта профиллаш институти сифатида Олий таълимга тайёргарлик мазмуни ҳақидаги асл муаллифнинг хулосаларини тавсифлайди, бу ўрта мактаб ўқувчисининг касбий қизиқишлари, йўналиши, қобилиятларини аниқлашни таъминлайди ва унинг касбий ўзини ўзи қўллаб-қувватлаши касб танлашга онгли равишда қарор қилган, ўқишни давом эттиришга тайёр бўлган, касбий ўзини ўзи англаш ва ижодий ўзини ривожлантиришга тайёр бўлган университетларга абитуриентни жалб қилиш. Муаллиф талқинида эрта профиллаш институти сифатида Олий таълимга тайёргарлик ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтиришнинг самарали воситасидир. Бу тадқиқотда амалга оширилган турли хил шакллар билан таъминланади (касбга йўналтириш маркази фаолияти; "таълим муассасаси-олий таълимнинг таълим ташкилоти - корхона" ўзаро мувофиқлаштирувчи башорат платформасининг иши; "мактаб - университет" тармоғининг ўзаро таъсири; мактаб даврида ўқувчининг касбий тафаккурини шакллантириш, мактаб билимларини чуқурлаштириш, кенгайтириш ва қўллаш, ўқув, касбий ва ўқув-амалий фаолиятга фаол жалб қилиш, индивидуал қобилиятлар, мойилликларнинг ўзаро боғлиқлиги таълим ва касбий нуқтаи назар билан, келажакдаги касбини танлашнинг тўғрилигини тасдиқлаш. Олий мактаб ўқувчиси билан мансаб ҳидоят иш олдиндан университет тайёрлаш имкониятлари асослаш ўрганиш мақсадларига мувофиқ таҳлил қилиш ва талқин асосланган: профессионал мартаба учун ўрганиш шахснинг таълим йўналишлари шакллантириш ғоялари (Н. Г. Родичев [128], С.Н. Чистякова [164, 165, 166]); узлуксиз профессионал ривожлантириш контекстида талабалар касб-ҳунар ҳидоят қоидалари (И. В. Dinner [42], М. P. Нечаев [98], С. Л. Фролова); контекстуал таълим ғоялар (А. A. Вербицкй [32]); асосий қоидалари таълим аксиологизацияси (Н. A. Асташова, А. В. Кирякова [113]); замонавий таълим қадриятлар контекстида шахси ижтимоийлаштириш ҳақида илмий ғоялар (Н. A. Каргаполцева [61], Р. A. Литвак [85], Л. G. Пак [110]); олий таълим муассасаларида мансаб ҳидоят бошқариш механизмини амалга ошириш учун ғоялар (А. В. Мордовская [93], п.В. Панина [111], Н. С. Спицина [144]); мансаб ҳидоят (ю.A. Сардушкина [135]); узлуксиз таълим тизимида олдиндан университет тайёрлаш бўйича концептуал қоидалари (П. Н. Гапонюк [36], О. Н. Казакова [58], М. С. Капелевич [60], Н. И. Кобзева [68], Н. В. Красилникова [78], Н. A. Федорова [154]). Ўрта мактаб ўқувчиси билан мансаб ҳидоят иш олдиндан университет тайёрлаш имкониятларини аниқлаш учун, биз кутилган фойда назарияси асосланган еди (Д. Каҳнеман, А. Тверскй [59]) (иш муаммолари давомида биз билан таҳрирланган) субъектларининг самарали хатти мезонлари доирасида. таълим ва талабанинг келажакдаги профессионал сифатида касбий ривожланиши учун мўлжалланган истиқболнинг субъектив қиймати, амалга ошириш учун шахсий жавобгарликни ўз зиммасига олишга тайёр касбий мақсад, ўз фаровонлиги ва замонавий жамият фаровонлигини ҳисобга олган ҳолда. Юқоридагиларга асосланиб, тадқиқот ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг қуйидаги имкониятларини аниқлайди: - мавзуни ривожлантириш имкониятлари (талабалар учун мақбул касбий ҳаёт ўзини ўзи англаш йўлини онгли ва масъулиятли мослаштириш шароитида индивидуал таълим йўналишларини танлаш доирасини кенгайтириш; университетнинг ўрта мактаб ўқувчисининг янги шахсий, ижтимоий, касбий хусусиятларини шакллантиришга таъсири; талабгорнинг университетда ўқишни давом эттиришга тайёрлиги даражаси); - семантик имкониятлар (мактаб ўқувчисидан университет талабасига уйғун ва табиий ўтиш учун узлуксиз таълимнинг умумий ва касбий даражаларининг узлуксизлиги; ўрта мактаб ўқувчисини университетнинг мазмунли ва семантик ҳақиқатлари ва қадриятлари билан таништириш; бўлажак Абитуриент ва унинг учун университетнинг жозибали қиёфасини шакллантириш, ота-оналар); - трансформацион имкониятлар (ўрта мактаб ўқувчиси томонидан ижтимоий ва касбий аниқликка эришиш учун фаолиятни ташкил этишнинг амалиётга йўналтирилган, контекстли шаклларини мустаҳкамлаш; "мактаб - университет" тармоғининг ижтимоий шериклигини кенгайтириш форматида энг яхши таълим амалиётини тарқатиш; ўрта мактаб ўқувчисини таълим тизимига мослаштириш университетда ўқитувчилар билан ўзаро ҳамкорлик тажрибасини олиш). Ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитиш имкониятлари таълимнинг ривожланаётган функциясини ҳисобга олган ҳолда касбий ва таълим муҳитини шакллантиришнинг рағбатлантирувчи воситаси сифатида қаралади (ёши каттароқ ўқувчининг фазилатлари ва қобилиятларини ривожлантириш, ўзини ва ҳаётини мавзу сифатида ўзгартириш). ривожлантириш, ички потенциалларни жойлаштириш), касбий ўзини ўзи белгилаш учун шароит яратиш, ўқув ташкилотларининг ("мактаб-университет") ўқув, услубий, моддий - техник, инсон ресурсларини оптималлаштириш ва сафарбар қилиш фаоллаштирувчиси, ўрганилаётган ҳодиса самарадорлигининг мақсадли сифат ва миқдорий ўзгаришига олиб келади. Ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитиш имкониятлари маълум жиҳатларнинг қуйидаги мазмунига эга: -ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитишнинг мавзуни ривожлантирувчи жиҳатлари ўрта мактаб ўқувчисини шакллантириш жараёнларининг узлуксизлиги ва узлуксизлигида шахсий ва касбий сифат ва миқдорий ўзгаришларнинг бир-бирини тўлдиришига, ривожланишнинг ёш йўналишлари ўртасидаги истиқболли алоқаларни амалга оширишга эришиш зарурлигини аниқлайди фойдали натижага эришиш контекстида - талабанинг касбий ўзини ўзи белгилаши; -ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларига Олий таълимга тайёргарликнинг семантик жиҳатлари дунё, жамият, бозор муносабатлари ва узлуксиз таълимнинг семантик воқеликларини яхлит идрок этишни тушуниш муҳимлигини белгилайди. Улар ўрта мактаб ўқувчиси дунёқарашининг семантик компонентлари билан белгиланадиган муайян хулқ-атвор усуллари ва муносабатларини белгилайдиган касбий танловнинг шахсий маъносининг ҳиссий тажрибасини ўз ичига олади; талабанинг касбий йўналиши ва қизиқишларини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш, жамият, касб, таълим ҳаётининг янги қадриятларини кашф етиш, касбий келажакнинг идеал прототипини яратиш; - университетга тайёрлаш трансформацион жиҳатлари профессионал ўз тақдирини ўзи белгилаш субъектининг профессионал ва ҳаёт ўрнини фаоллаштириш учун шарт-шароитлар яратишга қаратилган, мустақил ўзини аниқлаш, янги тасвирлар қуриш, ҳаётда шахснинг жойи, шахснинг танлаган касби, оптимал сафарбарлик ва барқарорлик учун етакчи ички ташкилот янги тажриба орттириб хулқ-атвор, ўз ҳаётини ва касбий йўлини қуриш учун жавобгарликни кучайтириш. Ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитиш имкониятларини кўриб чиқиш: - биринчидан, Т. В.Менг ғоялари асосида экологик таълимнинг педагогик стратегиясини аниқлаш (тадқиқот давомида ўзгартирилган), ўрта мактаб ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилаш мақсадида: "атроф-муҳит таълим конструкцияси сифатида" (фаннинг билим соҳаси ва иш мазмунини чуқурлаштириш учун шароит яратиш, конструктив таълим моделларини амалга ошириш ва индивидуал таълим йўналишини қуриш, тарғиб қилиш касбий фаолиятда зарур бўлган талаба фазилатларини ривожлантириш), "атроф-муҳит қимматли манба сифатида" (ҳаётий позицияни шакллантириш, университетда таълим олишга қадрият муносабати; касбий меҳнат соҳасини шахсий танлашнинг индивидуал хусусиятларини тушуниш ва келажакдаги касбни ривожлантириш); "атроф-муҳит шахсий фаолият соҳаси сифатида" (ўқув жараёнини ижтимоий-касбий фаолиятни мувофиқлаштириш орқали касб танлашнинг тўғрилигини тасдиқлаш учун ижтимоий, профессионал йўналтирилган, контекстли фаолият сифатида рағбатлантириш, касбий ва шахсий эҳтиёжлар, ўрта мактаб ўқувчисини университет ўқув амалиёти ва постиндустриал жамиятнинг янгиланган воқеликларига мослаштириш); - иккинчидан, олий таълимга тайёргарликнинг функционал таркибини аниқлаш (ўрта мактаб ўқувчисининг таълим танқислигини тўлдириш функцияси; кейинги касбий таълим ва касбий ўзини ўзи ривожлантириш учун қийматга йўналтириш функцияси; дунёга, касбга ва бошқа одамларга тегишли бўлиш функцияси; ижтимоий таълим функцияси. "мактаб-университет" тўсиғини зиддиятсиз бартараф этиш; шахснинг тажрибасини молиялаштириш функцияси). Биз мавзунинг мазмунини конкретлаштирамиз ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг ривожланаётган, семантик ва ўзгарувчан имкониятлари. 1. Ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида Олий таълимга ўқитишнинг мавзуни ривожлантирувчи имкониятлари конструктив таълим моделларидан фойдаланишга асосланган "атроф-муҳит таълим конструкцияси сифатида" атроф-муҳитни шакллантириш стратегиясидан фойдаланишни олдиндан белгилайди (таълимнинг шахсга йўналтирилган парадиагмаси, таълим тизими сифатида қўшимча таълим хизматларини амалга ошириш), ўз-ўзини билиш, ўз-ўзини баҳолаш қобилиятлари, имтиёзлар, касбий ўзини англашни ривожлантириш, индивидуал таълим йўналишини мустақил танлаш учун ресурс), ўрта мактаб ўқувчиси томонидан мустақил онгли ўрганиш ва ўз-ўзини тарбиялашга турли хил ёндашувларни ривожлантириш, ўқувчининг таълим имтиёзлари ва қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда таркибни фарқлаш, танланган иш турида касбий муҳим фазилатларни шакллантириш, бизнес ва шахслараро мулоқот доирасини кенгайтириш билан боғлиқ (4-жадвал). 4-жадвал
Шу билан бирга, ўрта мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг мавзуни ривожлантирувчи имкониятларини амалга ошириш жараёнида ўрта мактаб ўқувчисининг онгли равишда касб танлашга тайёрлигини шакллантиришни белгилайдиган педагогик технологиялар қўлланилади. Шахсийлаштирилган таълим сўровларини муваффақиятли қондириш, ўзлаштириш ва муайян фан фаолиятини, олий таълимнинг ўқув дастурларини чуқур ўрганиш: ўйин технологиялари (имоцияли ўқитиш, ташкилий ва фаолият ўйинлари), ўз-ўзини тартибга солувчи технологиялар (амалиётга йўналтирилган, қиймат-семантик, когнитив-ривожланаётган), лойиҳа технологиялари (турли хил лойиҳалар: ижтимоий, таълим, касбий, ижодий, башоратли, тадқиқот), танқидий фикрлашни ривожлантириш технологияси (қийинчилик босқичлари, тушуниш босқичлари ва акс еттириш босқичлари), фаолият технологиялари (муаммоли таълим ва касбий дискурс, вазиятли таълим), витагеник технологиялар (ўқув проекцияларини синтез қилиш, идеал таълим объектларини ижодий моделлаштириш ва бошқалар.), самарали ўқиш фаолияти технологияси ва бошқалар. Ўрта таълим мактаб ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг предметни ривожлантириш имкониятларини рўёбга чиқариш натижасида талабанинг фан билимлари доираси кенгаймоқда, шахсий фазилатлар (ўзига ишонч, мулоқот, мақсадга мувофиқлик, психологик мослашувчанлик, масъулият, фаоллик, танқидийлик, ҳаракатчанлик, ижодкорлик, ҳамдардлик, мустақиллик, таваккал қилиш қобилияти ва бошқалар.) ва касбий муҳим фазилатлар (касбий фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларини акс еттирувчи), шахсийлаштирилган таълим сўровларини қондириш, касбий ўз тақдирини ўзи белгилашни шакллантириш тарғиб қилинмоқда. Таълим ҳаётининг янгиланган хулқ-атвор усуллари доирасида ўрта мактаб ўқувчилари шахсий, ижтимоий ва касбий ўзини ўзи англаш соҳасини мақбул танлашга қизиқиш билдирадилар, ўқув ва касбий алоқаларни қуришда фаол иштирок этадилар, ўзларининг касбий режаларини мустақил равишда ўзгартирадилар. Шу билан бирга, ўрта мактаб ўқувчиси таълим муносабатларининг мустақил ва ўзини ўзи қадрлайдиган иштирокчиси сифатида ҳаракат қилади, у ўзининг ҳақиқий қобилиятларини муайян таълим дастурлари, фаолият турларини ўзлаштириш даъволари билан таҳлил қила олади ва боғлай олади (Н. Н. Загузина [51]). Ўрта таълим мактаб ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилашни шакллантириш ва унинг ўқишни давом эттиришга тайёрлигини шакллантириш учун ўрганилаётган ҳодисанинг предметни ривожлантириш имкониятларини амалга ошириш жараёнида дифференциация ва индивидуализация асосида индивидуал таълим траекториялари ишлаб чиқилди. Касбий ўзини ўзи белгилаш ҳақидаги асосий ғоялар даражаси ва ўрта мактаб ўқувчисининг фанлараро билимларини ўзлаштиришни тизимлаштириш, мактабда олинган таълим танқислигини минималлаштириш. A. Н. Соловёв ғоялари асосида. [142] (ўрганиш таҳрирланган) белгиланган мақсадлар ва юқори синф ўқувчиси профессионал ўз тақдирини ўзи белгилаш шакллантириш йўлларини акс эттирувчи, босқичма-босқич асорати тамойили асосида қурилган индивидуал таълимни ривожлантириш эҳтимоли натижасини намоён этади. (5-жадвал) 5-жадвал Олий таълимга тайёргарликда ўрта таълим мактаб ўқувчиларининг индивидуал таълим траекторияларини яратиш
Касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишда мавзуни ривожлантириш имкониятлари ўрта мактаб ўқувчисининг таълим танқислигини тўлдириш функциясини амалга оширишга қаратилган. Шу билан бирга, олий таълимга тайёргарлик танланган касбий соҳада фан ва фанлараро билимларни кенгайтириш, чуқурлаштириш, Давлат имтиҳонида юқори балл олиш, танланган олий таълимга эҳтимолий қабул қилиш учун муҳим регулятор бўлиб хизмат қилади; ўқувчиларнинг маълум фаровон ва ижтимоий ҳимояга муҳтож тоифаларига (иқтидорли болалар, қишлоқ мактаблари ўқувчилари, кам таъминланган оилаларнинг ўрта мактаб ўқувчилари) бўлган эҳтиёжлари ва қизиқишларини қондиришнинг самарали воситаси ва қулай шакли, таълим ва касбий траекторияни шакллантириш, танлаш эркинлиги, аҳолининг ўзгарувчанлиги асосида таълим дастурларининг мазмуни. 1. Юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг семантик имкониятлари "муҳит қиймат манбаи сифатида" таълим бўлган стратегиясини амалга ошириш муҳимлигини белгилайди, бу келажакдаги касбни танлашни бошлашга эътиборни қаратади ва талабалар учун кейинги таълим йўли, ҳиссий танланган иш соҳасини қабул қилиш, юқори синф ўқувчисининг ҳаёти ва касбий мақсадлари ва қадриятларини олий таълим ва касб-ҳунарга бўлган жамият мақсадлари ва қадриятлари билан аниқлаштириш ва мувофиқлаштириш лозим (6-жадвал). Ўрганилаётган ҳодисанинг имкониятларни амалга ошириш самарадорлиги ва натижада юқори синф ўқувчисининг касбий ўзини ўзи белгилаши "талабанинг фаолият бирлигига эришиш билан боғлиқ бўлиб, унинг қиймат йўналишлари тизими ўртасидаги оптимал нисбат билан тавсифланади. Ўқитиш, ишлаш, мулоқот қилиш, ўз-ўзини билиш ва ҳоказоларга қаратилган шахс ва шаклланган фаолият тизими; соҳани ривожлантириш ва шахс фаолиятини такомиллаштириш имкониятлари; салбий психологик шароитларнинг минимал намоён бўлиши"дир (С. Н. Чистякова[162]). Юқори синф ўқувчилари билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг мақсадли имкониятлари
Бу ҳолда юқори синф ўқувчисини олий таълимнинг мазмун-семантик ҳақиқатлари ва қадриятлари билан таништириш муҳим аҳамиятга эга. Бу талабани олий таълимнинг қадрият-маданий асослари билан аниқлаш зарурлигини белгилайди. Бу олий таълим тизимини ташкил этиш, маросимлар ва урф-одатлар, ўқитишнинг янгиланган мазмун-технологик жиҳатларини акс эттиради ва ўқитиш, корпоратив стандартлар ва қоидалар, танланган касбий фаолият соҳасининг ўзига хос хусусиятлари эга. Шуни таъкидлаш керакки, юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг семантик имкониятлари қўшма фаолиятнинг қуйидаги йўналишлари бўйича узлуксиз таълимнинг умумий ва касбий даражаларининг узлуксизлиги нуқтаи назаридан амалга оширилади: очиқ ижтимоий шериклик ва ўзаро масъулиятнинг чуқурлаштириш мазмуни, ўқув, ташкилий ва мотивацион жиҳатларида ўқув ва касбий муҳитни лойиҳалаш; ҳаракатлар, қарорлар, ресурс оқимларининг бир-бирини тўлдиришининг янгиланган хусусиятини лойиҳалаш; ўқув амалиётининг узлуксизлиги доирасида ўзаро тенг ва мустақил шерикларнинг ўзаро таъсирини ва шахсий ривожланаётган функцияларини ўзгартириш, замонавий ва юқори сифатли ресурсларни (кадрлар, илмий-услубий, ахборот, моддий-техник) жалб қилиш; таълим муносабатлари иштирокчиларининг инновацион тафаккурини шакллантиришни белгиловчи, педагогик ва тарбиявий ишларнинг самарадорлигига ҳисса қўшадиган илғор таълимнинг замонавий интерактив технологияларидан фойдаланиш; юқори синф ўқувчисининг ўз шахсий ресурсларини шартларда белгиланган фан фаолиятига тўлдириш бўйича малакасини ошириш. Шу билан бирга, юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълим ўқитиш имкониятлари узлуксиз таълим ва касбий муҳитда юқори синф ўқувчисининг учта ҳаракат вектори билан белгиланади (А. M. Новиков [99]): "олдинга ҳаракат вектори", таълим натижаларини яхшилашни акс эттиради бир хил таълим даражасида бўлган талабанинг; мактабдан олий таълимга таълимнинг кейинги босқичига қаратилган "юқорига ҳаракат вектори"; ресурс-таълим бурилишини, танланган таълим профилининг ўзгаришини, шахсий эҳтиёжлар, интилишлар ва қизиқишларни ҳисобга олган ҳолда меҳнат фаолияти соҳасини белгилайдиган "горизонтал, ён томонга ҳаракат вектори". Юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида замонавий олий таълимга тайёргарликнинг ўзига хослиги унинг "провокацион табиати"ни акс эттиради [28] талабанинг йўналиши, мақсадлар ва ҳаётий йўналишлар бўйича шахсий мулоҳазалари, ўз ресурс салоҳиятини ўз-ўзини англаши (амалга ошириш доирасида). профессионал тестлар), танланган касбий фаолиятга қўйиладиган талабларни баҳолашни, профессионалнинг ижтимоий ролини тушунишга мос келадиган шахсий ва касбий фазилатларни ривожлантиришни ҳисобга олган ҳолда. Ўрта мактаб ўқувчилари билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг семантик имкониятлари кейинги касбий таълим ва касбий ўзини ўзи ривожлантириш учун қийматга йўналтириш функциясини амалга оширишга қаратилган (касб танлаш шароитида касбий ва ҳаёт истиқболларининг бирлиги; меҳнат қадриятларига, ўқиш, маънавий истеъмол, таълим ва ижодкорлик қадриятларига) ва дунёга, касбга ва бошқа одамларга тегишли функцияларга эътибор қаратиш (тенгдошлар, ўқитувчилар, ўқитувчилар билан самарали ўзаро муносабатларни қуришни таъминлаш, касбий фаолият соҳасида ўз-ўзини билиш соҳасини кенгайтириш). 3. Юқори синф ўқувчиси билан касбга йўналтириш ишларида олий таълимга ўқитишнинг ўзгарувчан имкониятлари "атроф-муҳит шахс фаолияти соҳаси сифатида" экологик таълим стратегиясини амалга ошириш муҳимлигини белгилайди, бу юқори синф ўқувчиларининг субъектив позициясини фаоллаштириш учун шароит яратишни белгилайди. Ўқитувчилар таркиби билан самарали ҳамкорлик қилиш; турли хил амалиётга йўналтирилган, контекстли фаолиятда талабанинг ўзини ўзи тарбиялаш, ўзини ривожлантириш ва ўзини ўзи англашнинг "тетик механизми" ни ишга тушириш (7-жадвал). Download 0.56 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||