Yuqori molekulali birikmalar va ularning xossalari

YUQORI MOLEKULALI BIRIKMALAR 

Molekulasi  tarkibida  о‘zaro  kovalent  bog‘lanishlar  orqali  birikkan  bir  xil 

guruhlarni  bir  necha  yuz,  ming  va  undan  kо‘p  marotaba  takrorlanishi  natijasida 

hosil  bо‘ladigan  birikmalar  yuqori  molekulali  birikmalar  deb  ataladi.  О‘rtacha 

---

2 

nisbiy  molekulyar  massasi  5000  dan  katta  bо‘lgan  YUMB  polimerlar  deyiladi, 

undan  kichiklarini  olgomerlar  deyiladi.  Masalan,  tabiiy  polimer-  sellyulozaning 

molekula massasi bir million uglerod birligidan ortiqdir. Tabiatda sellyuloza, oqsil, 

glikogen  (gо‘sht  tarkibidagi  polimer  modda),  kraxmal,  kauchuk  va  boshqa 

polimerlar kо‘p tarqalgan.  Hozirgi vaqtda polimerlarning  juda kо‘p  turi sun’iy  va 

sintetik usullar bilan olinmoqda. Sanoatda polimerlar ishlab chiqarish tez sur’atlar 

bilan taraqqiy qilmoqda. Kapron, neylon, lavsan, viskoza va atsetat ipaklar, nitron 

va  boshqa  tolalar  sun’iy  yoki  sintetik  yо‘l  bilan  olinadi.  Polimerlardan  har  turli 

buyumlar  yasashning  osonligi  polimer  ishlab  chiqarishni  sanoatning  muhim 

tarmog‘iga  aylantirdi.  О‘zbekistonda  kо‘p  miqdorda  polietilen  sanoat  miqyosida 

ishlab  chiqarilmoqda.  Polimerlar  qora,  ayniqsa,  rangli  metallarni  kо‘p  miqdorda 

tejashga yordam beradi. 

YUMBlarning  molekulalari  tarkibida  ma’lum  sondagi  kо‘p  marta 

takrorlanuvchi atomlar guruhsini –elementar zvenolar deyiladi. Masalan, polivinil 

xlorid molekulasining 

..

 – CH

2 

– CHCl– CH

2

– CHCl– CH

2 

– CHCl-

...

 

-CH

2

  -  CHCl-  elementar  guruh  bо‘lib,  bir-necha  ming  marotabacha 

takrorlanishi mumkin. Umumiy kо‘rinishda quyidagichi ifodalanadi: 

(-CH

2

 - CHCl-)

n    

n-polimerlanish darajasi

 

YUMBlar quyi molekulali moddalardan (monomerlardan) polimerlanish yoki 

polikondensatlanish  reaksiyalari  natijasida  hosil  bо‘ladi.  YUMB  molekulalarini 

makromolekula 

deyiladi. 

Polimerlanish 

reaksiyasiga 

kirishish 

uchun 

monomerlarning  molekulalarida  bitta  yoki  bir  nechta  qо‘sh  bog‘lar  (  >С  =  С<) 

bо‘lishi zarur. Polimerlanish vaqtida monomer molekulasining qо‘sh bog‘ining π-

bog‘lari  bog‘lari  uzilib,  yangi  bog‘lanishlar  vujudga  keladi.  Bunday  yangi 

bog‘lanishlarning  hosil  bо‘lish  mexanizmini  quyidagi  sxema  bilan  tasvirlash 

mumkin: 

 

---

3 

Agar  RCH  =  CH

2

  tarkibli  monomerning  p  ta  molekulasi  polimerlansa, 

tarkibida p ta zvenosi bor polimer makromolekulasi hosil bо‘lishi sxemadan ochiq 

kо‘rinib  turibdi.  p-  polimerlanish  darajasi.  Masalan,  tо‘yinmagan  uglevodorod  - 

stirol С

6

Н

5

–СН=СН

2

 polimerlanganda polistrol hosil bо‘ladi: 

n (СН  = СН

2

) → (- СН - СН

2

-)

 n

 

 

                                      С

6

Н

5

     

                       

С

6

Н

5                   

 

Turli  xil  monomerlarning  birga  polimerlanish  mahsulotlari  sopolimerlar  deb 

ataladi: masalan, vinilxlorid bilan vinilatsetat quyidagicha sopolimer beradi: 

nСН

2

 = СНСl + nCH

2

 = CHOCOCH

3

→(–CH

2

–CHC1–CH

2

-) – CH–)

n 

                                                                 

                                                                                                 OСOСН

3

 

Agar  monomerlardan  polimerlarning  hosil  bо‘lish  jarayoni  suv;  spirt  va 

boshqa  quyi  molekulali  moddalar  ajralib  chiqishi  bilan  sodir  bо‘lsa,  bu  jarayon