Yuqori molekulali birikmalar va ularning xossalari

polikondensatlanish  deyiladi.  Masalan,  aminokislotalar  polikondensatlanganda 

polipeptid bog‘lar hosil bо‘ladi va suv ajralib chiqadi. 

Polikondensatlanish  reaksiyasiga  misol  tariqasida  polisilikat  kislotalar  hosil 

bо‘lishini keltirish mumkin: 

2H

4

SiO

4

  →  H

2

O  +  H

6

Si

2

O

7 

(bu  yerda  yana  murakkablanish  davom  etib, 

oxirida silikat kislota geli hosil bо‘ladi). 

Ba’zi YUMBlar ham polimerlanish, ham kondensatlanish usullari bilan hosil 

bо‘lishi mumkin. Masalan, polietilen oksid ikkala yо‘l bilan ham olinadi. 

Etilen oksidi polimerlanib, polioksietilen hosil bо‘ladi: 

 

Etilen glikolni polikondensatlanishi natijasida ham polioksietilen hosil bо‘ladi: 

n(HOCH

2

—CH

2

OH) →( – CH

2

 – CH

2

 – O – )

n

 + nH

2

O 

        monomer                        polimer 

 

---

4 

YUMBlar  ochiq  zanjirli  va  yopiq  (halqa)  zanjirli  bо‘lishi  mumkin.  Ochiq 

zanjirli  yuqori  molekulali  birikmalarga  kauchuk  misol  bо‘la  oladi;  kauchukning 

empirik  formulasi  (C

5

H

8

)

n

.  Kauchukning  asosiy  struktura  zvenosi  ikkita 

qо‘shbog‘li  uglevodorod-  izoprendan  iborat.  Izoprenning  polimerlanish  sxemasi 

quyidagicha: 

nCH

2

 = CCH

3

 – CH = CH

2

→.(– CH

2

 – C CH

3

 = CH– CH

2

 –)

n

 

izopren                                         poliizopren 

Halqali zanjirlardan iborat yuqori polimer moddalarga sellyuloza misol bо‘la 

oladi.  Sellyulozaning  empirik  formulasini  (C

6

H

10

O

5

)

n

  shaklida  yozish.  mumkin. 

Sellyuloza  yuqori  molekulali  polisaxarid  bо‘lib,  о‘simliklarning  hujayra 

devorlarining  asosiy  tarkibiy  qismini  (skleti)  tashkil  qiladi.  Tabiatda  sellyuloza 

о‘simliklarda bо‘ladigan murakkab biokimyoviy jarayonlar natijasida hosil bо‘ladi. 

Bu jarayonlarni quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: 

6nCO

2

 + 5nH

2

O → (C

6

H

10

O

5

)

n

 + 6nO

2 

Sellyuloza tabiatda toza holda bо‘lmaydi. Masalan, paxta tolalari tarkibida 99 

%  gacha  sellyuloza  bо‘ladi.  Toza  sellyuloza  olish  uchun  paxta  tolalariga  tegishli 

sharoitda  organik  erituvchi  va  ishqor  eritmasi  bilan  ishlov  berish  kerak  (tolaning 

sirtidagi mum-yog‘ moddalarni eritadi).  

Sellyulozaga  mineral  kislotalar  qо‘shib  uzoq  vaqt  qaynatilsa,chuqur  gidroliz 

reaksiyasi natijasida, oxirigi mahsulot- glyukoza C

6

H

12

O

6

 hosil bо‘ladi. Sellyuloza 

makromolekulasi 

parchalanganda 

oraliq 

mahsulot 

sifatida 

glyukoza 

molekulasining ikkita qoldig‘idan iborat birikma – sellobioza ham hosil bо‘ladi. 

Sellyuloza  suvda  erimaydi,  molekula  massasi  250  000  dan  1000  000  gacha, 

undan  ham  katta  bо‘ladi.  Sellyulozaga  kimyoviy  ishlov  berishning  eng  muhim 

usullari  uni  efirlarga  aylantirishga  asoslangan.  Bunda  hosil  bо‘ladigan  sellyuloza 

nitratlari,  atsetatlari  atsetonda,  xloroformda  va  boshqa  erituvchilarda  eriydi. 

Sellyuloza efirlaridan fotoplyonka va tolalar (atsetatli ipak) olishda foydalaniladi. 

Sellyulozaga  oid  ilmiy-tekshirish  ishlari  respublikamizda  sobiq  Paxta 

sellyulozasining kimyosi va texnologiyasi institutida keng kо‘lamda ilmiy tadqiqot 

ishlari  olib  borilib,  sellyulozaning  fizik-kimyoviy  va  mexanik  xossalarini 

---

5 

tekshirish sohasida yaxshi natijalar olingan. G‘о‘za gullagan kundan boshlab unda 

sellyuloza  hosil  bо‘lishi  aniqlangan;  sellyuloza  tolasining  mexanik  xossalarini 

uning molekulyarust strukturasiga bog‘liqligi aniqlangan. 

Hayot uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega bо‘lgan oqsillar (proteinlar) ham 

yuqori molekulali birikmalardir. Oksillar aminokislotalardan tuzilgan bо‘lib, suvda 

gidrolizlanganda  oxirgi  mahsulot  sifatida  α-aminokislotalar  (umumiy  formulasi 

RCHNH

2

COOH bunda R- radikal) hosil bо‘ladi: 

 

Oqsilning  murakkab  molekulalari  parchalanganda  α  -aminokislotalar  hosil 

bо‘lishiga  asoslanib,  oqsil  molekulasi  kо‘pdan-kо‘p  α-aminokislotalarning 

kondensatlanish mahsulotidir, degan fikrga kelindi. Ikki aminokislota molekulalari 

kondensatlanganida  bir  molekula  suv  chiqib  ketadida,  bir  aminokislotaning 

karboksil guruhsi ikkinchi kislotaning aminoguruhsi bilan peptid bog‘lanish orqali 

birikadi. 

 

Bir-biri  bilan  bog‘lanishlar  orqali  birikkan  bir  necha  aminokislota 

polipeptidlar  deb  ataladi.  Demak,  oqsillar  yuqori  molekulali  polipeptidlardir. 

Oqsillarda  aminokislotalarning  qoldiqlari  о‘zaro  vodorod  bog‘lar  orqali  birikkan 

bо‘ladi.  Oqsil  tarkibida  azot,  uglerod,  kislorod  va  boshqa  (oltingugurt,  fosfor, 

ba’zilarida temir, mis va hokazo) elementlar bо‘ladi. Oqsil tarkibining 16% gacha 

azot  bо‘lishi  mumkin.  Aminokislotalarning  metil  ionlar  bilan  hosil  qilgan 

kompleks  birikmalari  meditsina  va  qishloq  xо‘jalik  uchun  zaruriy  preparatlar 

ekanligi  aniqlandi.  Oqsillar  tarkibiga  kiruvchi  α-aminokislotalarning  soni  22  ta. 

Inson hayoti uchun 9 ta α-aminokislota (gistidin, lizin, triptofan, fenilalanin, leysin, 

izoleysin,  treonin,  metionin,  valin)  albatta  zarur.  Bular  organizmda  sintez 

qilinmaydi  (yoki  juda  sustlik  bilan  sintez  qilinib,  organizmning  fiziologik 

---

6 

ehtiyojini 

ta’minlay  olmaydi).  Inson  organizmi  о‘zi  uchun  kerakli 

aminokislotalarni ovqat orqali qabul qiladi. 

 

8.1-rasm. Oqsil molekulasi α–spiralining yо‘li qalin 

chiziq bilan, vodorod bog‘lanishlar punktir 

chiziqlar bilan tasvirlangan 

 

Faqat  oqsillar  va  nuklein  kislotalarning 

makromolekulalarigina  spiral  konfiguratsiyaga  ega: 

ular  shu  jihatdan  barcha  boshqa  turdagi  yuqori 

molekulali birikmalardan  farq qiladi.  VIII.1-rasmda

 

oqsil  molekulasi  spiralining  fragmenti  keltirilgan. 

(Poling  va  Korey  nazariyasiga  muvofiq).  Rasmda 

valent  bog‘lanishlar  qalin  chiziqlar  bilan,  vodorod 

bog‘lanishlar punktir chiziqlar bilan tasvirlangan. 

Polimerlar  chiziqsimon,  tarmoqlangan  va 

fazoviy  strukturaga  ega  bо‘ladi.  Chiziqsimon 

polimerlar  elastik  va  yaxshi  eriydigan,  fazoviy  strukturaga  ega  bо‘lganlari  ancha 

qattiq  va  faqat  bо‘kadigan  bо‘ladi.  Tarmoqlangan  polimerlar  oraliq  holatni 

egallaydi. 

Ma’lum  bir  polimerning  hamma  makromolekulalari  bir  xil  kattalikda 

bо‘lmaydi,  chunki  molekulani  hosil  qiladigan  zvenolarning  tarkibi  bir  xil  bо‘lsa-

da,  ularning  soni  hamma  makromolekulalarda  ham  bir  xil  bо‘lavermaydi.  Bu 

jihatdan qaraganda polimerlar, bir jinsli emas: bu hodisa polidisperslik deb ataladi. 

Tabiiy  va  sun’iy  polimerlar  polidispers  bо‘lganligi  uchun  ba’zan  ularni 

fraksiyalarga  ajratishga  tо‘g‘ri  keladi.  Fraksiyalarga  ajratishda  polimerlarning 

eruvchanlik, diffuziya va sedimentatsion xossalaridagi farqdan foydalaniladi.