Yuqori molekulyar birikmalar reja

---

YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR 
REJA: 
20.1. Yuqori molekulyar birikmalar va ularning ahamiyati 
20.2. Yuqori molekulyar birikmalarning sinflanishi va nomlanishi 
20.3 Quyi molekulyar birikmalardan polimerlar olish 
Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalardan molekulyar 
massasining nihoyatda kattaligi bilan farq qiladi. Odatda molekulyar massasi 5000 
va undan yuqori bo‘lgan moddalar, hoh u tabiiy, hoh sintetik bo‘lsin, yuqori 
molekulyar birikmalar sinfiga kiritiladi. Demak, yuqori molekulyar birikmalar 
kimyosi molekulasi yuzlab va minglab atomlardan iborat kimyoviy moddalarni 
o‘rganadi. 
Yuqori molekulyar birikmalarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, ularning 
molekulalari asosan bir xil qismlardan iborat. Shuning uchun bunday qismlar 
elementar zvenolar deb nomlanadi. Tabiiy kauchukda elementar zveno izopren 
molekulasidir: 
Shu kabi ko‘plab elementar zvenolardan tuzilgan yuqori molekulyar birikmalarni 
makromolekulalar yoki polimerlar deb nomlash qabul qilingan. Polimerlar va 
monomerlar oralig‘idagi molekulyar massali moddalar oligomerlar (yunon tilidan 
olingan bo‘lib, - kam, ko‘p emas, - qism degan ma’noni bildiradi) deb ataladi. 
Polimerlarning muhim xarakteristikalaridan biri makromolekuladagi elementar 
zvenolar sonini ko‘rsatuvchi polimerlanish darajasidir. 
Polimerning molekulyar massasi M va uning polimerlanish darajasi R orasidagi 
quyidagi nisbat mavjud: 
m
M
P

бу ерда m – elementar zvenoning molekulyar massasi. 
Masalan, sellyuloza makromolekulasi 20-30 ming glikozid qoldiqlaridan 
iborat uzun zanjirsimon makromolekuladan iborat: 
C H
2
C
C H
C H
3
C H
2

---

Tirik tabiatning asosini organik yuqorimolekulyar birikmalar tashkil qiladi. 
Polisaxaridlar, lignin, oqsillar, pektin moddalar o‘simlik dunyosining asosiy 
tarkibiga kirib yuqori molekulyar birikmalardan iborat. Yog‘och, paxta, kanop kabi 
polimerlarning mexanik xossalari ular tarkibida yuqori molekulyar polisaxarid – 
sellyulozaning katta miqdorda bo‘lishidandir. Bunday yuqori polisaxaridlar 
assimilyatsion jarayonning so‘nggi muhim natijasi bo‘lib, quyidagi tenglama bilan 
ifodalanadi: 
6nCO
2
+ 5nH
2
O

[C
6
H
10
O
5
]
n
+ 6nO
2
Tirik organizm asosini ham yuqorimolekulyar birikmalar tashkil etadi. Bular 
oqsillar bo‘lib, tirik organizmning deyarli barcha qismi – mushaklar, birlashtiruvchi 
to‘qimalar, miya, qon, teri, soch, jun, shox, tuyoq va boshqalarni tashkil etuvchilar 
yuqori molekulyar birikmalardan iborat. 
Organik yuqori molekulyar birikmalar tirik tabiatda qanday ahamiyatga ega 
bo‘lsa, noorganik yuqori molekulyar birikmalar ham shunday rol o‘ynaydi va 
minerallar dunyosida shunday tarqalgan. 
Yer qobig‘ining asosiy qismi kremniy, alyuminiy va boshqa makromolekulalar 
tashkil etuvchi ko‘p valentli elementlar oksidlaridan tashkil topgan. Bular orasida, 
shubhasiz yuqori molekulyar birikma hisoblangan kremniy oksidi [SiO2]n keng 
tarqalgan. Yer shari massasining 50% idan ortig‘i kremniy angidrididan iborat, yer 
qobig‘ining tashqi qismi (granit qavat)da uning miqdori 60% ga yetadi. 
Kremniyning asosiy qismi yer qobig‘ida toza kremniy oksidi polimeri va yuqori 
molekulyar murakkab silikatlar (ko‘proq alyuminiy silikatlari) va faqat ozgina qismi 
quyimolekulyar silikatlar ko‘rinishida bo‘ladi. 
Kremniy angidridining keng tarqalgan turi tog‘ jinslari va qumning muhim 
asosiy qismini tashkil etuvchi kvars hisoblanadi. Tog‘ xrustali va ametist ham 
deyarli toza kremniy angidrididan iborat.
O
CH
2
OH
H
OH
H
H
H
O
H
OH
O
H
O
H
OH
H
H
CH
2
OH
OH
n

---

Alyuminiy oksidi [Al
2
O
3
]n polimeri korund minerali va qimmatbaho 
minerallar – yoqut va sapfir (ko‘kish yoqut) ko‘rinishida uchraydi. 
Tabiatda uchraydigan elementar uglerodning turli xil modifikatsiyalari 
(olmos, grafit, amorf uglerod) ham yuqori molekulyar birikmalardir. 
Organik yuqori molekulyar birikmalar sintezi XIX asr o‘rtalaridan 
boshlangan. 1835 yilda Renye* vinil xloridning yorug‘lik ta’sirida oddiy quyi 
molekulyar birikmalardan keskin farqlanuvchi moddaga aylanishini kashf qildi. 
Keyinchalik bu natija polimer moddalar sintezining birinchilardan ekanligi tan 
olindi. Polimer atamasi birinchi marta 1833 yilda Berselius** tomonidan kiritilib, u 
birxil tarkibli, ammo har xil molekulyar massali moddalarga xos ekanligi ko‘rsatildi. 
Keyinchalik bunday polimerlar polimergomologlar deb atalaboshladi.
Asr so‘nggida polimerlanish reaksiyasini organik birikmalar sintezi sohasidagi 
alohida hodisa emas, balki alohida o‘ziga xos reaksiyalardan biri deb qarala 
boshlandi.