Yurispuridensiya va ijtimoiy fanlar

I.bob. HUQUQIY TARBIYANING VOSITALARI
1.1.Huquqiy tarbiya omillari
Huquqiy tarbiya vositalari u yoki bu usulni amalga oshirishda foydalaniladigan konkret chora-tadbirlar hamda faoliyat turlaridan iboratdir. Huquqiy tarbiya vositalari nihoyatda rang-barang bo’lib, huquqiy tarbiya ishlarini tashkil etishda ularni tanlab olish imkoniyatlari mavjud va u kim uchun hamda kim tomonidan o’tkazilishiga ko’ra hal etilishi lozim bo’lgan turli maqsad va vazifalarga, shuningdek, bir qator boshqa omillarga bog’liqdir. Ushbu faslda yuqori sinf o’kuvchilarini huquqiy tarbiyalashning bir qator vositalariga tavsif berilgan va ular atroflicha tahlil qilingan. Bular qatorida rolli o’yinlar, dars va darsdan tashqari mashg’ulotlar, lektsiya mashg’ulotlari, seminarlar, treninglar, to’garak ishlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Xukuk asoslarini ukitishda ta’limning kurgazmalilik vositalari muxim axamiyatga ega bulib, emotsional ta’sir kuchiga ega va urganilayotgan kursning vazifalarini ukuvchilarda ukishga kizikishini uygotib xal etadi.
Kurgazmalilik kullanmalari ukuvchilarda bilimlarning uzlashtirilishini tasavvur, tushunchalar xosil bulishini, ukuvchilarning akliy faoliyatini ustidan nazoratni ta’minlaydi.
Kurgazmali kurollardan foydalanish ukuvchilarga murakab materialni tushunarli bulishiga, tadkikot xarakteridagi mustakil faoliyatiga imkoniyat yaratadi.
Kurgazmalik vositalari, xukuk asoslarini urganishda, anik va obsratk guruxlarga bulinadi. Anik kurgazmalilik- vositalariga fonografiyalar, surat. Rasmlar (ya’ni xakikatan majud ob’ektlarning aks ettirilishi) kiradi. Abstrakt kurgazmalilik- vositalariga sxemalar, diagrammalar, tablitsalar, multiplikatsiyalar va x.k kiradi. Bu vositalar uz navbatida vizual, audivizual va vuditivlarga ajratiladi. Vizual- vositalariga karta, surat, tablitsa, diafilm va diapozitivlar kiradi. Audivizual – vositalarga bu kino va televidenie. Auditiv – vositalariga gramplastinka, magnit yozuvlari,radioeshtirishlar kiradi.
Ta’limning kurgazmalilik vositalari yaxshi natija berish mumkin, agar uni kullash metodikasi ukuv jarayonining moxiyatini ukuvchi raxbarligi va ishtirokidagi ukuvchilarning kollektiv akliy faoliyatiday xisobga olsa «xukuk asoslari» kursi buyicha kurgazmalilik vositalarini kullash metodikasi ukuv kulanmasi va dasrligida berilgan faoliyat tiplari va bilimlarini kurgazmalilik asosida ochib beradi.
Grafik modellardan foydalanish keng tarkalgan. Grafik modellar orasida sxemalar muxim axamiyatga ega, u murakab materialni uzlashtirishni yengillashtiradi, xodisalarning uzaro aloka va bogliklarini aniklab beradi.
Ba’zi xukukiy xodisalarni urganishda teksli va solishtiruvchi tablitsalar juda muximdir, ular murakkab tushunchalarni taksimlash va solishtirish orkali uzlashtirishga yordam beradi.
Ba’zan ukituvchilar darslarda bosma grafik kullanmalardan foydalanadilar. Xukuk asoslari darslarida buyuk mutafakkirlar va tanikli siyosiy arboblarning davlat va xukukka doir fikr va karashlari ifodalanganplakatlarga kuprok urin berishi kerak. Bu material urganilayotgan mavzuning mazmumnini va davlat xukukiy xolatining moxziyatini, uning bosh goyasini anik va ishonchli kilib ochib berilishi kerak.
Kurgazmalilik vositalari orasida kinofilmlar, diafilmlar, diapozitivlar, televidenie muxim uringa ega. Lekin keyingi paytlarda xukuk asoslarini urganish jarayonida ulardan foydalanish ukuv materialining yukligi va ulardan foydanishni bilmaslik okibatida sezilarli tarzda kamayib ketdi.
Ta’limning audivizual vositalaridan foydalanish metodikasi kuyidagilarni talab kiladi:
-uning mazmunini sinchiklab urganish;
-didaktik va asosiy metodik usullarni ifodalash;
-darsda foydalanishni rivojlantirish;
-audivizual kullanmalarni ukuvchilar tomonidan faol kabul kilish ishlarini tashkil kilish.
Informatsion texnalogiyalarni rivojlantirishning ukitish jarayonini xam takomillashtirmokda. Xozirgi paytlarda fanlarni elektron darsliklar vositasida ukitish yaxshi samara bermokda. CHunki elektron darslik:
-birinchidan, ukuvchilarni elektron darsliklardan foydalanishga urgatadi (ya’ni kompyuter bilimlari bulishini talab kiladi).
-ikkinchidan, xar bir talaba elektron darslikdan yangi mavzuni uzlashtirish jarayonida yaxshi tushunmagan saxifalarni takror kaytarish, urganish imkoniyatiga ega elektron darsliklar sungida berilgan savol, yoki test topshiriklarini mustakil yechib, uzining muvzuni uzlashtirish darajasini uzi uchun aniklashi mumkin, uzlashtirmagan mavzuga oid internet tarmoklari orkali yangi ma’lumotlar olish mumkin.
Xukuk darslarida kurgazmali vositalardan foydalanish ukishning samaradorligini oshirish uchun xizmat kiladi.
Huquqiy fanlarni o’qitish jarayonida Konstitutsiya va huquqiy normativ hujjatlardan manba sifatida foydalanishda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi xalqimiz umumiy tafakkurining mahsuli ekanligiga va xalqimizning ezgu niyatlari, orzu – umidlarini aks ettirishi hamda respublikamizning istiqbolli taraqqiyotiga xizmat qilishiga alohida e’tibor qaratmoq kerak. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi xalq manfaatlariga mos ravishda jamiyat rivojlanishining huquqiy asoslarini vujudga keltiradi, xalqning ruhiyati, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi. Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, “Har qanday davlatning yuzi, obro’ e’tibori uning Konstitutsiyasi hisoblanadi. Zotan Konstitutsich davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan qobusnomadir”.
Huquq ta’lim jarayonida huquqiy normativ – hujjatlar foydalanish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Normativ huquqiy hujjat – vakolatli davlat organining belgilangan tartibda qabul qilgan yuridik hujjati bo’lib, umummajburiy xulq-atvor qoidalarini o’z ichiga oladi. Normativ – huquqiy hujjatlarning turlari davlatning qaysi organlari tomonidan qabul qilinganligiga hamda ularning yuridik kuchi katta yoki kichikligiga qarab farqlanadi. Ushbu belgilarga asosan, normativ – huquqiy hujjatlarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
1. Qonun – umumxalq ovoz berishi (referendumi) orqali yoki mamlakatning oliy vakillik organi (parlament) qabul qiladigan normativ – huquqiy hujjat.
Qonunlar orasida Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo’lib oliy yuridik kuchga egadir. CHunki O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi davlat hokimiyatining tashkil etilishini belgilaydi. Konstitutsiyaviy tuzum asoslarini mustahkamlaydi, insonlar va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini belgilaydi. Konstitutsiya amaldagi qonunlar uchun yuridik asos hisoblanadi. Konstitutsiya qoidalari boshqa normativ hujjatlarda rivojlantiriladi va aniqlashtiriladi.
Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlar faqat parlament tomonidan qabul qilinadi.
Normativ hujjatlar alohida belgilar bilan harakterlanadi:
-birinchidan, ular huquqiy normalarni belgilaydi;
-ikkinchidan, ularni o’zgartiradilar yoki bekor qiladilar;
-uchinchidan, belgilangan normalarga umummajburiy tus beradilar.
Normativ hujjatlarning quyidagi turlari mavjud:
1. Farmon – bu O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 94 – moddasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqariladigan huquqiy normativ hujjatdir.
2. Qarorlar va farmoyishlar – ijro etuvchi hokimiyat organining (hukumatning) o’z vakolati doirasida chiqaradigan normativ huquqiy hujjatidir. Odatda Konstitutsiya asosida qabul qilinib O’zbekiston vonunlari va Prezidentning farmonlarini amalga oshirishga qaratiladi.
3. Buyruq va yo’riqnomalar – Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarining qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va farmoyishlarini bajarishga qaratiladi.
4. Davlat hokimiyati mahalliy ijroya organlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlar ham normativ hujjatlar hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi huquq tizimining asosiy manbai sifatida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi chinakam demokratik Konstitutsiyadir. U tarixda sinalgan umumbashariy qadriyatlarni o’zida mujassam etgan “Mustaqil O’zbekistonning kuch – qudratimanbai xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir. Xalqimiz adolat, tenglik, ahil qo’shnichilik va insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlar osha avaylab asrab kelmoqda. O’zbekistonni yangilashning oliy maqsadi ana shu an’analarni qayta tiklash, ularga yangi mazmun bag’ishlash, zaminimizda tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har bir kishini kamol toptirishga erishish uchun shart – sharoit yaratishdir.”¹
O’zbekiston davlatchiligi manfaatlariga inson huquqlariga va demokratiya kabi umumbashariy qadriyatlar to’la mos keladi. Inson huquqlari bizning jamiyatimizga faqat Konstitutsiya va qonunlar bilangina emas, balki xalqning o’z ongi, uning ma’naviy ahloqiy dunyoqarashi va tajribasi. mehr – shavqati bilan mustahkamlanadi.
Vatandoshlarimizga xos bo’lgan adolat, haqiqat, iymon, oliyjanoblik va bag’rikenglik, saxovatpeshalik kabi ulug’vor xislatlarning Konstitutsiyamizdan munosib o’rin olganligi yoshlar huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish uchun xizmat qilishi uning huquqning asosiy manba sifatidagi ahamiyatini orttiradi.