Yurtimizda so‘nggi yillarda konchilik sohasi rivojiga ulkan eʼtibor qaratilmoda. Buning negizda konchilik sohasi rivojlanib borishi bilan bir qatorda ushbu sohaga bo‘lgan talab ham ortib bormoqda

3.Kon lahimini o‘tishda burg‘ilash portlatish ishlarining o‘rni va ahamiyati
Ruda konlarini yer osti usulida qazib olishning asosiy usuli -
burg‘ilab portlatish usulidir, yumshoq marganes rudalarini, kaliy tuzlarini massivdan ajratib olish kombaynlar qo‘llab amalga oshirilishi ham mumkin.
Burg‘ilab portlatib qulatishning uch xil turi farqlanadi:
- shpurli;
- skvajinali;
- kamerali zaryadli.
Rudani qo‘porish ishlari samaradorligi burg‘ilovchining smenadagi mehnat unumdorligi, qo‘porish aniqligi (yo‘nalishni kontur og‘ishi va boshqalar) va mdani maydalanish darajasiga bog‘liq. Burg‘llovchining smenadagi mehnat unumdorligi m3 bilan yoki smenada qo‘porilgan mda miqdori bilan quyidagi formulaga muvofiq aniqlanadi: R=IL bu yerda X - 1 metr shpur (skvajina) dan chiqqan ruda miqdori, m3 yoki tonna bilan ifodalanadi; L - burgilovchini smenadagi mehnat unumdorligi metr shpur (skvajina) bilan oichanadi. [6] Qo‘porilgan massa oichamining aniqligi zaryadining chuqurligi va uzunligiga bogiiq, shunday bo‘lishiga qaramasdan rudaning qo‘porilish konturi belgilangan yo‘nalishdan maʼlum darajada chekinadi. Agar shpurli usulda loyihada belgilangan o‘lchamlardan chekinish o‘nlab santimetr bilan oichansa, rudani skvajina usulida qo‘porish loyihadan chekinish noqulay sharoitda bir necha metrgacha yetishi mumkin. Rudaning miqdor yo‘qotilishi va sifatsizlanish darajasi ko‘pincha qo‘porish ishining aniq bajarilishiga bog‘liq. Rudaning maydalanishi sifati nogabarit ruda boiaklarining chiqish darajasi bilan ifodalanadi. Bu ko‘rsatkich o‘lchamlari belgilangan konditsiyadan katta o‘lchamda boigan ruda boiaklari miqdorini, qo‘porilgan umumiy ruda massasiga nisbati bilan aniqlanib, foiz bilan ifodalanadi. Nogabarit ruda bo‘laklarining chiqishi burg‘ilash, portlatish ishlaming o‘lchamlariga bogiiq: ulami bevosita o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi va yana ikkilamchi maydalashga sarflangan portlovchi moddalaming solishtirma xarajati miqdoriga ham bog‘liq. Qo‘porishning samaraligi rudaning mustahkamligiga, uning darzligiga, qalinligiga, ochiq yuza sathiga, portlovchi moddaning quvvatiga, zaryadni qo‘poriladigan massivda joylashtirilishiga, portlatish ishlari texnologiyasiga bogiiq. Ruda massividagi darzliklar tarmog‘i ko‘p boisa maydalanish darajasi yuqori bo‘ladi, darzliklar tarmog‘i kam bo‘lsa, nogabarit boiaklaming chiqishi ko‘p bo‘ladi. Ikki yoki uchta ochiq yuzaning mavjudligi portlovchi moddalar sarflanishini kamaytirsa maydalanish darajasiga yesa teskari taʼsir yetadi. Ruda massasi mustahkam boisa, uni portlatib qulatishga sarflanadigan xarajatlaming tarkibi bo‘yicha solishtirma qiymati quyidagicha taqsimlanadi: burgilashga 60-70 %, portlovchi materiallarga 20-30 %, zaryadlash va portlatishga 10-20 %. 0 ʼrtacha mustahkamlikdagi rudada yesa asosiy xarajatlar portlovchi moddalar ulushiga to‘g‘ri keladi. Rudani portlatib qulatishga sarflanadigan xarajatlar skvajina diametrining kattalik oichamiga bogiiq holda o‘sib ko‘payib boradi[27]. Shpurli usulda qulatish. Ruda olinadigan kovjoyda shpurlarni burg‘ilash perfaratorlar va o‘zi yurar burg‘ilovchi qurilmalar yordamida amalga oshiriladi. Burgilashda qo‘1 perfaratorlari, kolonkali, teleskopliperforator (molotok) odatda kovjoy oichamlari katta boimagan, ruda tanasining qalinligi kichik o‘lchamda bo‘lgan sharoitda qoilaniladi. Burgilovchilaming mehnat unumdorligi q o i perfaratorlaridan foydalanganida past boiganligi va ko‘p miqdorda chang ajralishi sababli q o i perfaratorlarini yuqori unumdorli burgilovchi qurilmalar yordamida burg‘ ilashning aktualligi yuzaga keladiKon massasini shpurli qulatish usulining samaradorligi shpurlarni zaryadlashni mexanizatsiyalashtirish darajasiga bogMiq. Shpurda
detonatorlar joylashtirilgan portlovchi moddalami zaryadlash konstruksiyasi oddiy yejektorli pnevmatik zaryadlagichlar «Qurama-7M”
(gorizontal va qiya lahimlar uchun) va «Qurama-8” (tik shpurlarni zaryadlash uchun) qo‘llaniladi. yerforator (molotok) odatda kovjoy oichamlari katta boimagan, ruda tanasining qalinligi kichik o‘lchamda bo‘lgan sharoitda qoilaniladi. Burgilovchilaming mehnat unumdorligi qoi perfaratorlaridan foydalanganida past boiganligi va ko‘p miqdorda chang ajralishi sababli q o i perfaratorlarini yuqori unumdorli burgilovchi qurilmalar yordamida burg‘ ilashning aktualligi yuzaga keladikvajinali portlatib qulatish. Ruda tanasi qalin boigan konlami yer osti usulida qazib olishda skvajinalami portlatib rudani qulatish usuli amaliyotda keng tarqalgan. Uning kamchiligi: bir tekis maydalanmasdan nogabarit ruda bo’laklarining yuqoriligi, seysmik taʼsiri yuqoriroq, rudani miqdor yo‘qotilishi va sifatsizlanish darajasi ko‘proq. Shuning uchun rudani skvajinali usulda o‘pirib qulatish sxemasi qo‘llanilish qulay boiishi mumkin, agar qazib olinadigan rudaning narxi yuqori bo‘lmasa, rudani yotish yelementlari to‘g‘ri mo°tadil joylashgan boisa, yuqori unumli yuklovchi-tashuvchi mashinalar qoilanilsa, uning konstruksiyasi seysmik jihatdan turg‘un, mustahkam boisa. Rudani o‘pirib qulatish uchun burgilanadigan skvajinalar 5-6 metrdan 50-60 metrgacha, diametri yesa 30-40 mm dan 150-250 mm gacha boigan oichamda burgilanadi. Skvajinalarning joylashishi va qoʼporib qulatish sxemasi. Rudani gorizontal yoki tik, kam hollarda qiya qatlamlarga ajratib qulatib olinadi. Qulatilgan qatlam qalinligi 1,5 metrdan 10-15 metrgacha o‘zgarishi mumkin. 0 ʼzgarish chegarasi skvajinalar diametriga, portlovchi moddalar quvvatiga va qatlamda burgilangan skvajinalar soni va ularning qatorlari soniga bogiiq. Odatda, skvajinalar qulatiladigan massiv yuzasi tekisligiga parallel joylashtiriladi, yelpigichsimon yoki taromlab joylashtiriladi. Taromdagi skvajinalar yelpigichsimon yoki parallel joylashtiriladi. Keyingi yillarda tik qatlamlarga ajratib portlatib qulatish usuli keng ko‘lamda qoilanilmoqda, chunki bu usulda burgilovchi stanokni gorizontal lahim bo‘yicha zarur boigan joyga ko‘chirish ancha oson. Rudani gorizontal qatlamlarga ajratib qulatishda burg‘ilovchi stanokni, tik lahimdagi kameralarda tez-tez ko‘chirib o‘matish, vosstayushiylar sonining ko‘payishiga olib kelsa, burg‘ilash kameralarini o‘tish ishi ham ancha murakkablashadiSkvajinalami burg ʼHash. Skvajinalami burgilash uchun olmos va qattiq qotishmalardan tayyorlangan koronkalar bilan aylanib burgilovchi stanokda pnevmozarbalovchi va sharoshkali zarbalab aylanuvchi perfaratorlaming har xil turlari qoilaniladi. Aylanma burgilashda qattiq qotishmalardan tayyorlangan koronkalarda qattiqlik koyeffitsiyenti / = 6 + 8 bolgan jinslarni burgilashda qo‘llaniladi. Burgilovchi dastgohni ABV turidagi kolonkali yelektr burgi bilan diametri 50+100 mm, chuqurligi 10 + 40 metr boigan skvajinalar buruglanadi. Burgilovchi stanokning ish unumdorligi 20+100 metr/smenaga yetadi. Portlatishga moijallangan diametri 30+50 mm bo‘lgan skvajinalami olmosli koronka bilan bo‘rgilash xorijda keng qo‘llaniladi. Lekin hozirgi davrga kelib, zarbalab-aylanuvchi burgilash usuliga o‘zo‘rnini berdi.Oʼzbekiston va MDH davlatlaridagi konchilik ishlari amaliyotida olmosli burgilash usulini qoilash keng tarqalmagan. Bu usul samarali boiishi mumkin, agar sintetik olmosning tannarxi arzon.