Z. A. Sulaymonova, D. A. Hazratova, S. A. Karomatov

§ 12. ADSORBSIYA ISSIQLIGI
Tayansh sóz hám sóz dizbegiler: Adsorbsiya ıssılıǵı haqqında ulıwma túsinik, qattı dene betindegi adsorbsiya,, sirt aktiv hám sirt passiv elementlar, Gibbs hám Isikkovskiy teńlemeleri, ionlar adsorbsiyasi
Suyıq -gaz shegara betindegi adsorbsiya Suyıqlıq sırtına adsorbsiyalanganda suyıqlıqtıń sirt keriliwshenliginı kemeytiriwshi elementlar sirt aktiv elementlar dep ataladı. Mısalı, suwǵa organikalıq kislota yamasa spirt (aldegid, keton, quramalı efir, belok hám t.b. ) aralastırılsa olar suwdiń qabatında kóp jıynalıp suwdiń sort keriliwshenliginı azaytadı. suyıqlıqtıń sirt keriliwshenliginı asırıwshı elementlar bolsa sirt noaktiv elementlar dep ataladı.
Suyıqlıqtıń sirt keriliwshenliginı ózgertirmeytuǵın elementlar sirt farqsiz elementlar dep ataladı. Bularǵa disaxarid hám polisaxaridlar kiredi. Sirt aktiv elementlar assimetrik dúzılıw daǵı molekula bulganligi sebepli olar suw -xavo (suw — puw), suw- uglevodorod (suw-may), suw - qattı dene sıyaqlı betlerge adsorbilanadi. Sirt aktiv elementtı O— formasında (yamasa O~ formada ) belgilenedi. Bul formanıń sheńber bólegi qutubli gruppalardı tuwrı sızıq bólegi

71
Bolsa uglevodorod radikallarini ańlatadı. Molekulanıń gidrofil' bólegi suwda, gidrofob bólegi qutbsiz fazada bolǵanında izobar potencial minimal mániske iye boladı.

Sirt aktiv elementlar suwdaǵı eritpelerinde dissotsilanish qábiletine qaray ionlanmaydigan hám ionlanatuǵın (kation, anion, amfoter) sirt aktiv elementlarǵa bólinedi. Kation sirt aktiv elementlarǵa baslanǵısh, ekilemshi, uchlamchi alipatik hám aromatik isenimlerdiń duzları, hám alkilga alkilga almasingan ammoniy tiykarlarınıń duzları kiredi. Oń zaryadlı bólekshelerge iye bolǵan dispers sistemalar payda etiwde kation sirt aktiv elementlardan paydalanıladı. Olar jaqsı flokulyant - koagulyant retinde suwni tazalaw hám qurılıs jumıslarında qollanıladı. Anion sirt aktiv elementlar suwda sirt aktiv anionlar payda etedi. Olar gápine: a) birpara karbon kislotalar hám olardıń duzları (C17 H35 COONa-natriy steorat (sabın ), C17 H33 COONa-natriy oleat, C15 H31 COONa-natriy palmitat), b) alkilsulfatlar - ROSO2 OMe, alkilarilsulfonatlar, g) basqa tipdagi anion gidrofil gruppaları bolǵan elementlar (fosfatlar, tiofosfatlar hám t.b ) kiredi. Házirgi waqıtta quramında C10 nan C17 ge shekem uglerod atomları bolǵan sintetik may kislotalardıń duzları anion sirt aktiv elementlar retinde keń qollanılıp atır, olar ósimlik hám haywanlardan alınatuǵın organikalıq may kislotalarınıń ornın bosmoqda. Bunday elementlar O'zFA UNKI xızmetkerleri tárepinen alınıp, halq xojalıǵınıń túrli tarawlarında keń qollanılıp atır. Ionlanmaydigan sirt aktiv elementlar suwda erigeninde ionlarǵa bóleklenmeydi. Olardı alıw ushın etilen oksid spirtlerge, karbon kislotalarǵa, isenimlerge, alkilfenollarga hám basqa organikalıq elementlarǵa tásir ettiriledi. Alkilfenollarning polioksietillangan efirlari kir juwıwda isletiledi. P. A. Rebinder barlıq difil sirt aktiv elementlardı xaqiqiy eriwsheń sirt aktiv elementlar hám kolloid sirt aktiv elementlar degen eki gruppaǵa boldı. Haqıyqıy eriwsheń sirt aktiv elementlar gápine-kishi radikalga iye bolǵan difil' eriwsheń organikalıq birikpeler (tómen spirtler, fenollar, organikalıq kislotalar, olardıń duzları, isenimler hám x. k.) kiredi. Kolloid sirt aktiv elementlar termodinamik tárepten turaqlı kolloid (liofil') dispers geterogen
72
Sistemalar payda etedi hám olardıń tiykarǵı ózgeshelikleri: a) sirt aktivligi joqarı, b) mitsellalar payda bolatuǵın kritik koncentraciyadan joqarı koncentraciyalarǵa iye bolǵan liofil'-kolloid eritpeler payda eta aladı, v) olardıń eritpelerinde solyubilizatsiya hádiysesi baqlanadı.

73
Kolloid sirt aktiv elementlar kúshli adsorbilanish ózgesheligine iye. Dyuklo Traube organikalıq kislotalar menen suw arasındaǵı bolatuǵın tásirdi úyreniw nátiyjesinde, kislota quramında bir - CH2 toparınıń artpaqtası menen kislotanıń suw betindegi adsorbilanishi shama menen 3, 2 ret artpaqtasın aniklagan. Sirt -aktivlikti anıqlawda sheksiz suyultirilgan eritpe tiykar etip alınǵan. Suyıqlıq betindegi adsorbsiya menen suyıqlıqtıń sirt keriliwshenligi arasında muǵdarlıq baylanısıw bar ekenin 1876 jılda v. Gibbs kórsetip berdi hám bul baylanısıwdı tómendegi teńleme tiykarında ańlatpaladi: Bul erda G- erigen elementtıń suyıqlıq sirt birligine jıynalǵan mikdori; S - eritpe koncentraciyası ; R - gaz konstantasi; T-absolyut temperatura ; dσ/dc - koncentraciya ózgergende sirt trangligining ózgeriwi. dσ/dc ni Rebinder sirt aktivlik dep atadi. eritpe koncentraciyası asqanda sirt keriliwshenligi kamaysa, dσ/dc teris, lekin adsorbsiya G oń mániske iye boladı, yaǵnıy element suyıqlıq sırtında adsorbilanadi. Eger koncentraciya artpaqtası menen suyıqlıqtıń sirt keriliwshenligi kópaysa, dσ/dc oń mániske iye boladı, ol jaǵdayda adsorbsiya júz bolmaydı. Sirt keriliwshenligi σ izotermasi arqalı adsorbsiya izotermasini sızıw múmkin. Izoterma arqalı -ni tawıp Gibbs teńlemesine qóysaq Boladı. Bir neshe sirt keriliwshenligi σ noqatların tawıp adsorbsiya izotermasini sızıw múmkin (súwret 5).

74