‘z b b ton respublikasi oliy va ‘rta vlaxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

metodik aloqalar ko'rsatiladi.
Leksiyaning didaktik macpadi, o'qitish jarayonidagi o'mi va axborotlami 
bayon qilish metodlariga ko'ra o'ziga xos xususiyatlaiga ega bo'ladi.
Didaktik maqsadiga (ynalganligiga) ko'ra kirish va tematik hamda 
umumiy - yakuniy leksiyalar farqlanadi.
Kirish (muqaddima) leksiyada kurs (bo'lim, mavzu) ning Um-fan 
tizimidagi o'mi, ushbu materialni amaliyotda qo'Uash imkoniyatlari, kurs 
(bo'lim, mavzu) mazmunini o'rganish metodlari ochib beriladi. Bunday 
leksiyaning muhim xususiyati shundaki, unda o'qituvchi asosiy masalaning 
u yoki bu tomonlarigagina to'xtaladi va bu masalalar keyinchalik albatta 
detalma-detal yoritib beriladi.
Tematik leksiyalar ayniqsa, keng tarqalgan. Bunday leksiya u yoki bu 
mavzuga bag'ishlangan bo'lib, unda faktlar, ulaming tahlillari, xulosalar 
mazmuni bayon qilinadi va konkret ilmiy qoidalar isbotlanadi.
Umumiy-yakuniy leksiya awal o'iganilgan materiallami qaytadan 
umumlashtirishga qaratilgan bo'ladi. Uning mazmuni awal bayon qilingan 
mazmunga o'xshamaydi, balki talabalar tomonidan o'zlashtirilgan 
axborotlami yuksak abstraksiyalash bosqichida tizimga tushiriladi. Bunday 
leksiyalar talabalar bilimining chuqurlashishida va o'quv fani metodologiyasini 
yaxshi tasawur qilishda alohida ahamiyatga molik bo'ladi.
Axborotlarning bayon qilinishiga ko'ra leksiyalar dogmatik, axborot va 
namoyish qilish va muammoli leksiyalardan iborat bo'ladi. Lekin shuni 
ta’kidlash joizki, har bir leksiyaning o'ziga xos xususiyatlarini qayd qilgan 
holda, ulardagi umumiy jihatlami ham farqlash lozim. Chunki leksiya o'qish

---

va uni loyihalash jarayonida ulami amalga oshirmasdan bo‘lmaydi. Ular 
quyidagilar
• ilmiylik;
• qulaylik;
• kasbiy yo'naltirilganlik;
• oqibatli aloqani amalga oshirish.
Oliy maktab o'qitish tizimiga leksiya bilan biigalikda amaliy (mashq, 
seminar va laboratoriya) mashg'ulot turlari ham kiradiki, ular ta’limiy, 
tarbiyaviy hamda nazariyani amaliyot bilan bog'lash funksiyalarini bajaradi.
“Amaliy mashg'ulot” termini peciagogikaga oid adabiyotlarda ham keng, 
ham tor ma'noda izohlanadi. “Amaliy mashg'ulot” termini keng ma'noda 
mashq, seminar (ulaming barcha turlari) va laboratoriya mashg'ulotlarini 
umumlashtiradi. Amaliy mashg'ulotlaming leksiyadan farqlanadigan asosiy 
me' yorlaridan biri o'quv jarayoni qatnashchilarining biigalikdagi harakatlarida 
o'ziga xos xarakter bilan namoyon bo'lishidir. Ular vazifalariga ko'ra ham 
farqlanadi. Agar leksiyada ilmiy bilimlar asosi bayon qilinadigan bo'lsa, 
amaliy mashg'ulotlarda esa bilimlar chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi va 
detallashtiriladi. Eng muhimi, amaliy mashg'ulotlar talabalar bilimini sinash 
uchun ham xizmat qiladi.
Amaliy mashg'ulot shakllaridan biri seminardir. Seminar mashg'ulotlari 
quyidagi vazifalami yechishga qaratilgan bo'ladi:
• leksiyada bayon qilingan nazariy qoidalami mustahkamlash;
• fan bo'yicha bilimlami kengaytirish va chuqurlashtirish;
• talabalaming ilmiy-tadqiqot va bilish qobiliyatlarini o'stirish;
• nazariy o'qitish jarayonida egallangan bilimlaming amaliyotda tan 
olinishi.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotida seminar mashg'ulotlarining uch 
turi farqlanadi: seminaroldi mashg'uloti hamda seminar va maxsus seminar.
Seminaroldi mashg'ulotlari, asosan, talabalami mustaqil ishning o'ziga 
xos xususiyatlari bilan tanishtirish maqsadida o'tkaziladi. Unda adabiyotlar, 
ma’lumotnoma-adabiyotlar va boshqa manbalar bilan ishlash usullari 
o'igatiladi, talabalami boshlang'ich shaklda ilmiy-tadqiqot ishlariga o'tishga 
hozirlaydi. Seminaroldi mashg'ulotlari seminar mashg'ulotlarining 
tayyorgarlik shakli hisoblanadi va odatda birinchi kurslarda o'tkaziladi.
Seminaroldi mashg'ulotlarida o'qituvchi yetakchilik qiladi. Chunki 
talabalar muayyan ixtisoslik bo'yicha o'quv ishlariga kam e’tibor beradilar, 
shuning uchun ham yetarli darajada tashabbus ko'rsata olmaydilar.
Seminar mashg'ulotlarida, seminaroldi mashg'ulotlariga nisbatan o'ta 
muhim vazifalar hal qilinadi. Masalan, ayrim seminarlar tematik bog'langan 
muayyan muntazam kursni chuqur o'rganishni maqsad qilib qo'yadi. 
Boshqalari esa biror mavzuni yoki kursning alohida va nihoyatda muhim va 
umumiy bo'lgan mavzularini metodologik jihatdan ishlab chiqishga

---

bag'ishlangan bo'ladi.
Maxsus seminarlar leksiya mavzulariga aloqador bo'lmaydi va biror 
fanning dastur mazmuniga kirmaydi. U odatda fanning xususiy masalalarini 
chuqur o'rganish maqsadini ko'zlaydi.
Seminar mashg'ulotlari davomida o'qituvchi va talaba o'rtasida yaqin 
aloqa, ya’ni ular o'rtasida ikki tomonlama aloqa o'matiladi. Bu esa taibiyaviy 
ahamiyatga molik bo'lib unda o'qituvchi talabalar bilan uzoq vaqt yaqin 
aloqada bo'ladi, leksiya guruhlariga nisbatan talabalar kichik bo'lgan gumhlarida 
jonli suhbat olib boradi, o'zaro fikr almashadi, turlicha qarashlarini bayon 
etish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Seminar jarayonida o'qituvchining o'mi juda yuksak, ya’ni o'qituvchi 
talabaning o'rniga javobni aytib bermaydi, balki muhokamalami tashkil 
etadi, unga derijyorlik qiladi.
Seminarda o'qituvchining kirish so'zi konkret sharoitga qarab talabani 
muammoga jalb qiladi, hal qilinishi lozim bo'lgan masalalar doirasidagi 
savollar bo'yicha aniqliklar kiritadi. Ba’zan esa oldingi mashg'ulotlardagi 
fikrlar esga tushiriladi. O'qituvchining seminardagi kirish so'zi aniq, keng 
qamrovli va qisqa bo'lishi lozim.
Talabalaming ma’ruzalari bo'yicha izohlar quyidagicha bo'lishi kerak:
• mustaqil fikrlashga yo'naltirib turish;
• tavsiya etilayotgan masalaning mohiyati va shaklini aniqlash;
• talabalar bahsidagi nuqtai nazflriami darrov farqlab olish;
• masalaning nostandart hal qilinishini ragfbatlantirish.
Bunday izohlarda o'qituvchi muhokama jarayonida befarq turmayotganligini 
va har bir seminar ishtirokchisining bildirgan nuqtai nazariga e’tibor 
berayotganligini namoyon qilib turishi lozim.
O'qituvchi har bir seminar mashg'ulotiga yakun yasaydi. Unda 
quyidagilar e’tiborga olinadi:
• zamonaviy fan erishgan muammo muhokamasining holati va umumiy