‘z b b ton respublikasi oliy va ‘rta vlaxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

tizimida 
ko'rinadigan insonning psixik, ma’naviy mohiyatidir.
Bunday sifatlar tizimiga quyidagilar mansub:
• inson xislatlarining ijtimoiy ahamiyatga molik sifatlari yig'indisi;
• dunyoga bo'lgan va dunyo bilan, o'ziga va o'z-o'zi bilan munosabatlari 
tizimi;

---

• ijtimoiy vazifalar, axloqiy kxfrinishlar yigindisini amalga oshiradigan 
faoliyat tizimi;
• dunyoni va undagi o'zini anglashi;
• ehtiyojlar tizimi;
• qobiliyatlar, ijodiy imkoniyatlar yig'indisi;
• tashqi sharoitga bo'lgan e ’tiborlar yig'indisi.
Psixologiya va pedagogika bo'yicha tadqiqotlar shaxs rivojlanishini uch 
omilga - irsiyat, muhitva tarbiyaga bogMaydilar.
Irsiy omil 
ota-onalardagi ayrim sifat va xususiyatlaming bolalaiga o4ishidir. 
Iisiyatni genlar vujudga keltiradi. Hozirgi fan organizm xususiyatlarida, uning 
to'g'risida axborotlar saqlanadigan va uzatiladigan o'ziga xos gen kodlari aks 
etganligini isbotlagan. Genetika inson rivojlanishining irsiy dasturini ochib 
bergan.
Tadqiqotchilaming ta’kidlashicha, inson biologik tur sifatida insonlaiga 
ma’lum bo'lgan tarixiy davr taraqqiyotida sezilarli bo'lmagan darajada 
o'zgarishga uchragan.
Inson ytimoiylashish jarayonidagina, 
ya’ni muloqot, boshqa kishilar 
bilan aloqalarda, 
shaxs bo'lib shaUlanadi. 
Tadqiqot laming guvohlik 
berishicha, ma’naviy, ijtimoiy va psixik rivojlanish, kishilik jamiyatisiz 
faoliyatda bo'lolmaydi.
Mnhit shaxs riveglanadigan veal voqefikdir.
Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi 
tashqi sharoitlarga 
olimlar geograflk, 
ijtimoiy muhit, maktab va oilani keltiradilar.
Yaqin va yiroq muhit 
farqlanadi. Yaqin muhitga uy sharoiti, uzoq muhitga 
esa ijtioiy muhit kiritiladi.
Qtimoiy muhit 
ijtimoiy tuzum, ishlab chiqarish munosabatlari tizimi, 
hayotning moddiy shart-sharoiti, ishlab chiqarish va ijtimoiy jarayonlar oqimi 
xarakterini o'z ichiga oladi.
Yaqin muhitga 
oila, qarindoshlar, o'rtoqlar kiradi.
K.K.Platonov tadqiqotlari ko'rsatadiki, shaxs tuzilmasidagi biologik va 
sotsial omillar nisbati shaxs sifatlarining to'rtta pog'onaviy sathini farqlashga 
imkoniyat beradi:
1.Irsiyat bilan bog'langan sifatlarni birlashtirgan temperament sathi.
Unga shaxsning ehtiyoj va instinkt xususiyatlari hamda jinsiy, yosh, milliy va 
boshqa sifatlarini kiritadi.
2.Psixik jarayonlar xususiyatlari sathi. 
Bu sath sezgi, idrok, xayol, 
diqqat, xotira, tafakkur, hissiyot, irodaning individual xarakterini o'z ichiga 
oladi. Shuningdek, bu sathga olimlar tafakkuming mantiqiy aks etishi: 
assotsiasiya, qiyoslash, abstraksiyalash, induksiya, deduksiyalami ham 
kiritadilar.

---

3. Shaxs tajribasi sathi. 
Bu sath bilim, malaka, ko'nikma, odat (qiliq) 
kabi sifatlar bilan belgilanadi.
4.
Shaxsning yo‘nalganlik sathi. 
Bu shaxsning shunday sifatiki, unda 
insonning atrof-muhitga munosabati aniqlanadi va u uning xulqi asosini 
tashkil etadi. Bularga qiziqish, nuqtai nazar, e’tiqod, ijtimoiy ko‘rsatmalar, 
о4a muhim yo‘nalmalar, axloqiy-etik tamoyillar va dunyoqarash kiradi.
Shaxs sifatlarining bu sathlari uning tarqoqligini bildirmaydi. Shaxsning 
barcha sifatlari murakkab yaxlit tizimni tashkil etib, o'zaro tig‘iz bog'langan, 
shartlangan hamda ko'pincha ular bir-birining o'mini bosadi.
Demak, shaxs tashqi va ichki omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi.
Psixolog olimlar tashqi omillaiga shaxsning ijtimoiy tabiati, mukammalligi 
va poffonaliligini kiritadi.
Shaxsning ijtimoiy tabiati 
ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi: 
ishlab chiqarishdagi munosabati, moddiy boylikni ishlab chiqarish va iste’mol 
qilish hamda muayyan ijtimoiy guruhga bo'lgan siyosiy munosabati.
Shaxsning bir butunligi 
uning normal va har tomonlama rivojlanishini 
belgilovchi tashqi ta’sirlar majmuidir.
Pog'onalilik 
- insonning shaxs sifatida ma’lum davrlarda yosh va ijtimoiy 
shakllanishi.
Shaxs va uning rivojlanishi muammosi ko'plab psixologlar, sosiologlar 
va pedagoglaming tadqiqot obyekti bo'lib kelmoqda. Bu tadqiqotlar tahlili 
unga bo'lgan bir qator yondashuvlami keltirib chiqardi:
1. Sotsiogenetik yondashuv 
shaxs rivojlanishini jamiyatning tuzilmasi, 
ijtimoiylashuv usullari, uning atrof-muhit bilan aloqasidan kelib chiqqan 
holda tushuntiradi. Bunday yondashuvda ijtimoiylashuv, o'rganish, ijtimoiy