Z nishonova, D. Qarshiyeva

Asrab olingan bolalar metodi psixogenetikaning eng valid 
metodi hisoblanadi. Bu genetik va muhitli omillarning ta’sirini 
alohida nazorat qilishning yagona usulidir. Metodning g ‘oyasi oddiy.
Ba’zi onalar o‘z bolalaridan voz kechadilar, ularni boshqa 
odamlar o ‘zlariga bola qilib oladilar. Bola asrab olish harakatlari 
rivoj langan mamlakatlarda yuridik va tibbiy tekshiruvlardan 0‘tka­
ziladi. Shuning uchun genetik ota-onalarning xususiyatlari va 
ularning birgalikdagi yashash sharoitlari ham va asrab oluvchi oila 
hayot tarzi ham ma’lumdir.
61

---

Birinchi ota-onalarga 50 % genetik o‘xshash boigan, lekin ular 
Ibiian umumiy muhitda yashamaydigan asrab oigan ota-onalari bilan 
ular umumiy genlarga ega emas edilar, lekin umumiy muhitda 
yashaydilar. Agarda bolalar tug‘ilgan paytda yoki birinchi oylarida 
asrab olingan b o isa unda birinchi oilada oigan muhitli ta’sirlarini 
hisobga olmasa boiadi. Demak, genetik ota-onalari va bolalaming 
psixologik xususiyatlari ancha yuqori korrelatsiyasi genotipli ta’sirini 
ko‘rsatadi. Asrab olingan ota-onalar va bolalaming katta korrela­
tsiyasi esa kuzatiladigan belgilari bo‘yicha individual farqiga muhit- 
ning ta’sirini ko‘rsatadi.
Tekshirish uchun birgalikda yashovchi ota-onalar va bolalardan 
foydalaniladi.
Biologik ota-onalarning ajralgan bolalari bilan o‘xshashliklari 
belgining nasliyliklarini beradi. Asrab olingan bolalaming ularni 
asrab oigan ota-onalari bilan o‘xshashliklari esa muhitning ta’sir 
kuchini ko‘rsatadi. Asrab olingan bolalar metodini to ia variantda 
solishtirish chizmasida sinaluvchilar quyidagi guruhlarni o ‘z ichiga 
oladi:
1. Biologik ota-onalari.
2. Asrab olingan siblinglar.
3. Muhitli ota-onalari.
4. Genetik plus muhitli ota-onalari (oddiy oila).
5. Oddiy oilada oddiy siblinglar.
6. Oila tomonidan asrab olingan qarindosh boim agan, asrab 
olingan bolalar.
Oxirgi guruh individual - psixologik belgilarga muhitning «sof» 
ta’siri haqida ma’lumotni beradi, chunki ularda oilaviy muhit bitta, 
umumiy genlari esayo‘q.
Asrab olingan bolalar metodidan foydalanuvchi tadqiqotchining 
asosiy vazifasi, asrab olingan bolalar oilalarini tanlab olish hisob­
lanadi. Bunda g‘alati bir hodisa kuzatiladi: bolani qabul qilib oigan 
oilada yaratib berilgan yaxshi muhitda IQ bolalar agarda biologik 
ota-onalari toksik intellektga ega boim agan boisalar yuqori ko‘r- 
satkichlar tomon siljiganlar va biologik ota-onalari past intellektga 
ega bo igan boisalar past ko‘rsatkich tomon siljiganlar. Bu 
metodning cheklanishlari juda kattadir: boladan voz kechgan ayol bu 
alohida guruhdir, tadqiqotchilar uni hisobga olishlari kerak.
62

---

Bundan tashqari, o‘zining va asrab olgan ota-onalarning xusu- 
siyatlari o‘xshashliklarini ham kuzatish kerak, ulaming natijalariga 
ta’sir etishi mumkin. Ko‘pchilik tadqiqotchilar bolaning individual 
psixologik rivojlanishiga uning embrionlik vaqtidayoq ta’sir ko‘r- 
satish ahamiyatini ko‘rsatadilar. Bolaning ona qornidagi ta’siri mu­
hit omili hisoblanadi va boladan voz kechgan ona va bola o‘rtasidagi 
o‘xshashlik, genetik omilga sabab boiishi mumkin emas. R. Plomin 
(Plomin R. 1980) «bola - genetik ona» juftliklarini «bola - genetik 
Ota» juftliklari bilan korrelatsiyalarini taqqoslash bilan prinatal 
ta’sirlar omilini nazorat qilishni tavsiya etadi. Chunki, ota va ona- 
bola geniga teng hissalarini qo‘shadilar (50 %dan), bolani esa ona 
tug‘adi. Korrelatsiyalardagi farqi fenotipik belgiga prinatal ta’sir 
ko‘rsatishlarning mavjudligi yoki yo‘qligini ko‘rsatadi.