Z nishonova, D. Qarshiyeva

1.2. Nazariya va uning tuzilishi
Eksperiment nazariyani tekshirib ko‘rish uchun o‘tkaziladi. 
Nazariya ichki bilishning nutqiy tizimiga izoh beradi. Nazariyaning 
mantiqiy qismlari bir-birini rad etadi. Nazariya asosida uning 
tushunarli obyektiv haqiqatlari yotadi.
Mavjud ko‘plab shakllar nazariy bilish: qonunlar, tasniflar va 
turlar, modellar, chizmalar, farazlardan iborat. Har bir nazariya o‘z 
ichiga quyidagi tarkibiy qismlarni oladi: 1. Empirik oqibatlar poyde- 
vori (dalillar, empirik qonun-qoidalar). 2. Asos - ko‘plab birlamchi 
sharoitlar (faraz, shart-sharoitlar farazi, aksioma), bu nazariyaning 
fikriy obyekti sifatida qaraladi. 3. Ko‘plab nazariyalar asosiy nazariy 
bilimlarni mustahkamlaydi.
Nazariy bilimlar tarkibiy qismlarining kelib chiqishi turlichadir. 
Nazariyaning empirik tuzilishi tadqiqot va eksperiment natijalari 
bilan izohlanadi. Nazariyaning ideallashtirilgan obyekti o‘zi bilan 
(tanish) aniqlikning tanish-ramziy modelini yaratadi. Qonunlar

---

nazariyani shakllantiradi, ayni paytda (aniqlikni) borliqni emas, ideal 
obyektni ta’riflaydi. Uslubiy qurilma aksiomani va gipotetik-deduk- 
tiv nazariyalarni rivojlantiradi. Birinchidan, nazariyaning ramkasi 
boMmish, isbot talab etmaydigan, zarur va yetarli b o igan aksioraa- 
lardan qurilgan boiadi. Ikkinchidan, farazlaming empirik, induktiv 
asoslari mavjudligi, nazariyalar matematik apparatning sifat quril- 
masi tarzida, shaklan, rasmiy tomondan rivojlanadi. Sifat naza­
riyalarni psixologiyada A. Maslouning qarashlari, L. Festinger, Dj. 
Gibsonning ekologik idrok qarashlarida ko‘rish mumkin. Shakliy 
nazariyalar qoilaniladigan matematik apparatning tuzilishida na­
moyon boiadi. Bu nazariya D. Xonsonning ishlarida o‘z aksini 
topgan, aqliy nazariya J. Piaje, motivlar nazariyasi K. Levin, D.Kelli 
tomonidan yaratilgan. Formal nazariyalar matematikada ishlatila- 
digan apparatda namoyon boiadi.
Empirik yo‘nalish nazariyaning sifatini rivojlantiradi, haqiqatni 
yozish uchun lozim boiadi. Nazariya faqatgina borliqni aks ettir- 
maydi, balki uning tuzilishini ham ko‘rib chiqadi, eksperimental 
natijalar, nazariyaning holati va uning ta’sirini hisobga oladi.
Mavjud vaqtda oikazilgan eksperiment natijalarida faqat bitta 
emas, balki ikki yoki undan ortiq nazariyalar isbotlanib tushun- 
tiriladi. Masalan, psixofiziologiyada sensorning uzluksizligi haqida 
nazariya mavjud. Psixofiziologiyada shaxsning bir qancha sifatlari va 
empirik ta’sir etuvchi omillari isbotlangan. (G. Ayzenk modeli, 
R. Kettell modeli, «Katta beshlik»).
Taniqli metodolog B. Feyerbend «Tirishqoqlik tamoyili»da eski 
nazariyalami rad etmaslik lozim, hatto ularning aniq isbotlarini e’ti- 
borsiz qoldirib boim aydi, deb hisoblaydi. Ikkinchi uning tamoyili 
metodologik anarxizm tamoyili: «Fan o‘zi bilan anarxistlikni vujud­
ga keltiradi, nazariya qonunlar asosida har doim progressiv rivoj- 
lanishda... Bu tarixiy voqealarni analiz qiladi va isbot etadi, fikr va 
harakat orasidagi munosabatni mavhum tahlil qiladi. Asosiy tamoyil 
progressiyaga to‘sqinlik qilmaydi, bu «Hammani qo‘yib yuboramiz» 
deb ataladi. Masalan, biz farazlarni qoilashimiz mumkin, bular 
nazariyada ko‘rsatilgan va eksperiment natijalarida isbotlangan 
boiishi lozim. Farmi konstruktiv harakatlar bilan rivojlantirish mum­
kin» (Feyerbend. 1986 ).

---

Har qanday vazifani muammo sifatida bayon etish mumicin. 
Hammasidan ajoyibi «Bolaiar» savoliari («Nima uchun osmon havo 
rang? Yoki nima kuchli? Kitmi? Filmi?») o'ylantiruvchi muammo- 
iami yaiatmaydi. Ularga aniqlik kiritib isbotlashni talab etadi. Biri 
subyektivlikni oydinlashtirishdir. Hamma predmetlarni yaqqol 
deyish mumkin. Ular biz uchun kerak, tashlasak pastga tushadi. 
Lekin inson tanasi bundan farq qiladi, kosmik kemadagi holatni 
eslang. Qizil rang yashildan ozgina farq qiladi, ko‘k sariqdan, ammo 
rang ajratolmaslik kamchiligi boigan odamlar ularni farqlay 
olishmaydi. Demak, inson yaxshi ishlashi uchun u har tomonlama 
boiishi lozim. Agar unda motivatsiyalari yuqori boim asa, faoliyati- 
da xatolar boiadi, bilim olishi sekinlashadi.
Hayotiy va fan muammolari ta iim atamalari bilan shakllanadi. U 
tahliliy - tarkibiy boiishi lozim. « Nima uchun quyosh yoritadi?» -
savol, lekin muammo emas, bu yerda m a’naviy metodlami ko‘rsatish 
lozim.
«Shaxsni rivoj lantirish, boshqalar bilan aloqasi, genetik deter- 
minlik, belgilarini va oilaviy totuvligini qanday tarbiyalash mumkin?
- bu muammo. Bu muammoni hal etish uchun psixologik bilim va 
metodlarga tayanish lozim.
Muammolar qo‘yishda farazlarni shakllantirish lozim. Muammo­
lar qaerdan olinadi? Fanda muammolarni shakllantirish - yetishmov- 
chiliklarning mavjudligi, ma’lumot uchun axborotlaming yetishmas- 
ligi yoki borliqni tushuntirish orqali boiadi.
Olamni ko‘proq aniq bilish bitta asosiy qoilovchi iste’dod bilan 
bogiiq. Zero, muammolarni bosqichlarga bo iish mumkin;
• borliqni bilish haqidagi bilimlaming yetishmasligini bartaraf 
etish;
• muammolami til darajasiga koiarish;
• muammolarning fandagi shakli.
Muammo - bu ritorik so‘roq. Bunda izlanuvchi savol beradi, 
ammo u savolga o ‘zi javob topadi.
«Muammo» so‘ziga falsafiy ta’rif quyidagicha boiishi mumkin.