Z nishonova, D. Qarshiyeva

II. EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA METODLARI
2.1. Psixologik kuzatish metodlarining tasnifi
B.G.Ananevning fikriga ko‘ra, psixologik kuzatish metodlari 
psixologik obyektlar bilan operatsiyalar tizimi b o iib , fanning bilish 
obyektidir. Psixologiyada empirik metodlarni qoilash muammosi 
ko‘rib chiqiiayotganda ularni psixologik metodlar tizimidagi o‘mini 
aniqlashdan boshlash kerak. Empirik metodlarni qoilashning beshta 
darajasini ajratish mumkin:
1. Metodika darajasi.
2. Metodik qoilanm a darajasi.
3. Metod darajasi.
4. Tekshirishni tashkil qiiish darajasi.
5. Metodologik yondashish dai'ajasi.
To‘g‘ri, «metod» atamasini turli darajada ishlatsa boiadi, ma­
salan, psixofizikada - o‘rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor; 
psixodiagnostikada - proektiv metod (ikkinchi daraja); psixo- 
semantikada semantik differensial metod va repertuar kataklar meto­
di haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida 
psixogenetik metod to‘g‘risida bahs yuritiladi va uning turli xilligi -
egizaklar metodida (to'rtinchi daraja) ko‘rsatilgan.
Psixologik tadqiqotda qoilaniladigan usullaming darajali 
boiishini G. D. Pirov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga 
boigan:
1
) xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish);
2
) metodik qoilanma;
3) metodik yondashuv.
S. L. Rubinshteyn «Umumiy psixologiya asoslari»da eng asosiy 
psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko‘r- 
satdi. Kuzatuv «tashqi» va «ichki»ga boüngan, eksperiment - labo­
ratoriya ishi, tabiiy va psixologik-pedagogik, qo‘shimcha metod 
uning asosiy modifikatsiyasida fiziologik eksperiment. Bundan
11

---

tashqari, faoliyat mahsulini o‘rganishda suhbat va anketa usullarini 
ajratib o‘tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta’kidladi. 
Shunday qilib, psixologiyaning falsafa bilan bog'liqligi uni nazariy 
metodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pedagogika va 
fiziologiya bilan bu fanlarning psixologik ro'yxatga qo‘shilishi bilan 
amalga oshirildi.
Psixologik tekshiruvlaming keng koiam dagi ikkinchi tasnifini -
bolgar psixologi G.D. Pirov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida 
taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, modellashtirish, psixologik 
xarakteristikani, yordamchi metodlar maxsus metodik yondashuv- 
lami ta’kidlab o ‘tdi. Shu metodlaming har biri bir qancha turlarga 
boMinadi. Shunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) anketalar, 
so‘rovnomalar, faoliyat mahsullarini o‘rgaxiish va boshqalarga 
bo‘linadi.
B. G. Ananev 
G.D.Pirov klassifikatsiyasini tanqid ostiga olib, 
boshqasini taklif etdi. U mavjud barcha metodlami:
1
) tashkiliy;
2
) empirik;
3) ma’lumotlami qayta ishlash usuli;
4) sharhlash metodlariga boidi.
Tashkiliy metodlarga B.G.Ananev qiyosiy, longitsud va komp- 
leks metodlami kiritdi.
Ikkinchi guruhga observatsion metodlar, eksperiment psixodiag­
nostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik me­
todlar kiritildi.
Uchinchi guruhga maiumotlarni matematik-statistik tahlil qilish 
metodi va sifat tahlili kiritildi.
Nihoyat, to‘rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil 
qildi. Ananev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi. Lekin uning 
chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko'pgina yechilmagan muammolar 
uchraydi;
Nimaga modellashtirish empirik metod b ó iib qoldi?
Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan?
Genetik qayta ishlash tekshirishni tashkil qilishning muhim usuli 
deb tushunilmaydimi?
Shuni eslatib o‘tish ahamiyatliki, bu yerda psixologik tekshi- 
rishning nazariy metodlari ko‘rsatilmagan, shu bilan birga metodlar 
sinfi ajratilgan, o ‘rni bo‘yicha «oraliq» empirik va nazariy metodlar
12

---

o‘rtasida, empirik kuzatishlar maiumotlarni sharhlash va qayta 
ishlash metodlaridir.
M.S. Rogovin va T.B. Zapevskiylaming fikricha, metod bu -
idrok jarayonida obyekt va subyekt orasidagi ba’zi bir nisbatlaming 
ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlaming sonlarini 
6
taga 
birlashtirishadi. 
1
) germenevtik - fanning boiinmagan yakka 
holatiga to‘g‘ri keladi; 
2
) biografik metod - psixika to‘g‘risidagi 
fanning yakka obyektiv idrokini ko‘rsatish; 3) kuzatish - idrok 
obyekti va subyekti farqlanadi; 4) o‘z-o‘zini kuzatish - subyektni 
oldingi farqlanish asosida obyektga aylanishi; 5) klinik - birinchi 
o‘ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexa- 
nizmiga o‘tish vazifasi chiqadi; 
6
) eksperiment subyekti obyekt 
idrokining faol qaishiligi sifatida, subyektning roli idrok jarayonida 
hisobga olinadi.
Keltirilgan tasnif gneseologik asos, kelishmovchiliklarga ega 
b o is a ham, tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog‘- 
liqligi bizni qiziqtiradi?
Biroq mualliflar o‘ylab yoki o‘ylamay psixologik metodlaming 
empirik tasnifidagina, Germenevning metodlari hisobiga model- 
lashtirishni qo‘shishga majbur boidilar. Bu metodni qoilashda 
«idrokning subyekt va obyekti qarama-qarshi» qilib qo‘yilmaganmi? 
Model - bu bir subyektning boshqa bir subyektga oqilona qarshiligi, 
subyektning obyektga va o‘ziga nisbatan muomalasi mumkin emas- 
ku, degan savol tugiladi.
Psixologik tekshirishning tasnifiy metodlarini tushuntirishda 
boshqacha yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empirik 
metod va psixologik metodlar orasida umuman, amalda «teng» 
belgisi qo'yiladi, ularning spetsifikasini aniqlash qiyinlashadi.
Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar 
tasnifini ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir:
1. Empirik, tekshirish subyekti va obyektining tashqi real 
munosabatlari amalga oshiriladi;
2. Nazariy, subyekt obyektning hayotiy modeli bilan o'zaro 
munosabatda boiadi.
3. Sharhlash va tasvirlash, bunda subyekt «tashqaridan» obyekt­
ning simvolik - belgisi bilan munosabatda boiadi.
Birinchi guruh ‘metodlarini ishlatishning natijasi maiumotlar 
hisoblanadi, obyekt sharoitini asboblar yordamida o‘rganadi. Nazariy
13

---

metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq chiz- 
matik shakldagi predraet haqidagi bilim hisoblanadi.
Nihoyat, qayta ishlash - tushuntirish metodi - bu nazariy va 
eksperimental metodlarni qoilashda, ularni o ‘zaro munosabati 
natijalarining «uchrashish joyi»dir.
Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o‘tamiz:
1. Deduktiv - umumiydan xususiyga o‘tish. Natijasi - nazariya, 
qonun va boshqalar.
2. Induktiv - omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga 
o‘tish.
3. Modellashtirish - analogiya metodini aniqiashtirish, «trans­
duksiya», xususiydan xususiyga o‘tish. Natija - obyekt, jarayon, 
sharoit modeli.
Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy 
yetuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar 
yempirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta’limot muallifming faqat 
shaxsiy bilimida o‘z o‘rnini topadi.
Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor. Bular: struktura -
funksionalli va funksional - strukturali.
Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq- 
atvoriga qarab tizimni aniqlab o‘tmoqchi va shuning uchun analog 
tanlaydi yoki konstruksiya qiladi - boshqa tizimni o‘xshash xulq- 
atvorga boigan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o‘xshashligi 
haqida mulohaza yuritishga olib keladi.
Modellashtirishning bunday ko‘rinishi psixologik tadqiqotning 
asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik 
tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar 
tizimlari o‘xshashligida tadqiqotchi funksiyalar, tashqi koiinishlarda 
va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko‘p 
fanlarda tarqalgan, ayniqsa, solishtirma anatomiya, paleontologiya va 
boshqalarda ko‘p uchratish mumkin.
Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini 
tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning 
uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylarni germenivtik metodlar 
qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki boigan funk- 
sional-strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning 
o‘xshashligi bor.
14

---

Sharhlash metodlari butun bir psixologik tadqiqotda muhim rol 
o‘ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy 
dasturning muvaffaqiyatini belgilab beradi. Psixologiyada sharhlash 
metodining ahamiyati V.A.Ganzen monografiyasida aniqroq ta’rif- 
langan.
Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko‘rib chi- 
qamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog iiq boigan 
metodlarni ikki asosga boigan edik. Faollik - sustlik, mab- 
lagiam ing borligi - muqobillik. Psixologik tadqiqotda obyekt faol 
boiishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap boÜshidan qat’iy 
nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat subyekti 
boiadi. Empirik psixologik metodlaming tasnifída shu narsani 
hisobga olish kerak.
Psixologiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi 
katta ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir ma’noda oichash 
jarayoniga qarama-qarshidir. O ichashda tadqiqot natijalarini obyekt- 
lashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchi­
ning xulq-atvorini xususiy ma’naviy oichamlarida qayta ishlanadi.
Barcha psixologik empirik metodlarni ikki oicham li kenglikda 
joylashtirish qulay, ularning o‘qlari psixologik tadqiqotning ikkita 
maxsus belgilarini bildiradi.
Birinchisi - sinaluvchi va tadqiqotchi o‘rtasidagi o‘zaro munosa- 
batlarning borligi yoki yo‘qligi yoki bu munosabatlarning jadalli- 
gidir. U klinik eksperimentda eng katta va o‘zini-o‘zi kuzatishda eng 
kam hisoblanadi.
Ikkinchisi - muolajalarning obyektlashuvi va subyektlashuvidir. 
Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odamning 
xulq-atvorini uning xatti-harakatini «sezish», empatiya nazarda tu- 
tiladi.
Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb 
aytish mumkin emas: ular bor, lekin «ichki» - tadqiqotchining 
shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va 
boshqalar. Tadqiqotchi oicham da ishlatadigan ashyolarni boshqa­
cha ham atash mumkin.
Birinchisi koordinata o‘qini tashkil qilib, «ikkita subyekt - bir 
subyekt» yoki «tashqi» dialog, yoki- «ichki» dialog.
Ikkinchisi «tashqi» ashyolar - «ichki» ashyolar, yoki «oichash 
sharhlari» o‘qini keUirib chiqaradi. Bu o ‘qlar bilan tashkil qilingan
15
■’« II

---

kvadratlarda asosiy psixologik empirik metodlami joylashtirsa 
boMadi.
Psixologik eksperiment bu nuqtayi nazardan sinaluvchi bilan 
boMgan o‘zaro munosabat, uning xulq-atvori obyektiv ro‘yxati bilan 
moslashadigan metoddir.