Z nishonova, D. Qarshiyeva

---

ж. 
M S H O I P O V A , D . Q A R S I O T E V A
ERSPERIM EHíTAL
PSIXOLOGTTA

---

^ - à ' 3
0 ‘ZBEraST0N RESPUBLIKASI OUY VA 0 ‘RTA 
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Z. NISHONOVA, D. QARSHIYEVA
EKSPERIMENTAL 
p s i x o l o g i y a
TOSHKENT - 2007

---

Z.Nishonova, D. Qarshiyeva. Eksperimental psixologiya. T., 
«Fan va texnologiya», 2007, 92 bet.
0
‘quv qo‘llanmada eksperimental psixologiya fanining dolzarb 
muammolari yoritilgan. Shaxsni o‘rganish metodlari, yoilari, labo­
ratoriya va tabiiy eksperiment sharoitida psixologik faktlarni olish, 
sharhlashning nazariy hamda amaliy masalalari ochib berilgan. 
Tadqiqotlardan olingan maiumotlarni tahlil qilish va taqqoslash, 
statistik qayta ishlash asosida ulami umumlashtirish, eksperiment 
natijalarining ishonchlilik darajasini aniqlash bayon etilgan.
Q oilanm a psixologlarga, pedagoglarga, bakalavriat (5140800) 
psixologiya ta iim yo‘nalishining talabalariga moijallangan.
Taqrizchilar: 
A.RASULOV — 0 ‘zMU psixologiya 
kafedrasi dotsenti, psixologiya fanlari 
nomzodi;
L.NAZIROVA — TDPU psixologiya 
kafedrasi katta o‘qituvchisi, 
psixologiya fanlari nomzodi.
ISBN 978-9943-10-039-8
I «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2007-y.

---

I. EKSPERIM ENTAL PSIXOLOGIYANING PRED M ETI
l.l.E ksp erim en tal psixologiyaning vazifalari
Eksperimental psixologiya fan sifatida XIX asr o‘rtaIarida rivoj- 
lana boshladi. Eksperimental psixologiyaning maqsadi psixologik 
eksperiment o‘tkazishning malaka va ko‘nikmalarini paydo qiiish va 
rivojlantirishdan iborat.
Eksperim ental psixologiyaning vazifalari:
1. Psixologiya fanida eksperiment o‘tkazishning qonunlari, tartibi 
va tamoyillari bilan tanishtirishdan iborat.
2. Turli metodikalar yordamida shaxsning psixik jarayonlari, 
holatlari va psixomotor rivojlanishini o‘rganishdir.
M aium ki, XIX asr fízika, biologiya, fíziologiya, ximiya va 
boshqa fanlarning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Fanda paydo 
b o igan eksperimental metodning keng qoilanilishi bu farming 
rivojlanishiga yordam berdi. XVIII asming oxiri XIX asrning 
boshlaridayoq psixologlar o'rtasida psixik hodisalami o‘rganishda 
eksperimentni tatbiq qiiish mumkin emasmikan, degan muammo 
paydo boidi.
Bu muammo bo‘yicha faylasuf Kant o‘z fikrini bildirdi. Uning 
fikricha, psixologiyada eksperimentning boiishi mumkin emas, 
chunki psixik hodisalami oichash mumkin emas, ularga matema- 
tikani tatbiq qiiish ham mumkin emas.
Psixik hodisalami oichashning mumkinligi, binobarin, psixo­
logiyada eksperimentning boiishi mumkinligi haqida nemis psixo- 
logi I.Gerbart (1776-1841) ijobiy fikr bildirgan. U «psixologiyada 
matematikani tatbiq qiiish mumkin va zarurligi haqida» shunday 
degan: «Mening tadqiqotlarim amalda faqat psixologiyaning o‘zi 
bilan cheklanib qolmasdan, balki fizikaga va umuman tabiat fan- 
lariga ham qisman aloqadordir».
Gerbartning fikricha, asosiy psixofizik element tasavvurdir, 
qolgan barcha jarayonlar - hissiyot, iroda, tasaw urlar majmuasidan

---

va munosabatlaridan iboratdir. Ruhiy holatlar doimo o‘zgarish 
jarayonida boiadilar. Tasawurlarning bu doimiy o‘zgarish va alma- 
shish jarayonida m aium darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu 
doimiylikning miqdor tomonini oichash mumkin. Shuning uchun 
ham, Gerbartning fikricha, psixologiyaga matematikani tatbiq qilish 
mumkin.
Gerbart garchand psixologiyada eksperimentdan foydalanishning 
zarurligi va foydaliligini isbotlagan b o isa ham, lekin uning o‘zi bu 
metoddan foydalanmadi.
Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish bo'yicha dastlabki 
ishlarni fiziolog Veber (1796-1878) va fizik Fexner (1801-1887) 
amalga oshirdilar. Veber va Fexnerning maqsadi tashqi tassurotlar 
(fizik omillar) ta’sirida sezgilarning o‘zaro munosabatlari sohasidagi 
qonuniyatlarni topishdan iborat edi. Fexner eksperimental metodlar 
asosida sezgilarning ortib borishi bilan ulami qo‘zg‘atuvchi ta’sirlar 
o‘rtasidagi qiyosiy munosabatni aniqlab, sezgi qo‘zg‘atgich logarif- 
miga proporsionaldir, degan psixofizik qonunni kashf etadi. Veber va 
Fexner oikazgan tajribalar «Psixofizika» degan alohida fanning 
paydo boiishiga olib keldi.
Veber va Fexner ishlarining ahamiyati, asosan, shundan iboratki, 
ular birinchi b o iib psixologiyani, tabiat fanlari singari, eksperimen­
tal fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha 
faqat kuzatish, asosan o‘z-o‘zini kuzatishdan foydalanib kelayotgan 
psixologiya, endi aniq fanlardagi obyektiv metoddan foydalana bosh- 
laydi.
Eksperimental psixologiya taraqqiyotida ayniqsa nemis fiziologi 
va psixologi Vilgelm Vundtning (1832-1920) ishlari katta ahamiyat­
ga ega bo id i. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va o‘z-o‘zini kuza­
tishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina ijtimoiy fan edi. 
Vundt eksperiment va oichash metodlarini zarur deb topib, psixo­
logiyani eksperimental fanga aylantirishni maqsad qilib qo‘ydi. 
Vundt psixologiya uchun klassik metodlar b o iib qolgan bir qancha 
metodlarni, ya’ni kuzatish metodi, ifodalash metodi va reaksiya me­
todlarini kashf etdi hamda rivoj lantirdi. V undt 1879-yili Leypsigda 
birinchi eksperim ental psixologiya laboratoriyasini tashkil qildi.
Vundt shug‘ullangan masalalardan biri o‘sha vaqtda astronomlar 
tomonidan ochilgan diqqatni bir vaqtda ikkita har xil qo‘zg‘atuv- 
chiga to‘plash mumkin emasligi haqidagi masala edi. Bu hodisani
4

---

aniqlash uchun Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861- 
yilda alohida mayatnik o‘ylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu 
mayatnik graduslarga boMingan yoy atrofida harakatlanadi va har bir 
ma’lum vaqtdan keyin shigirlaydi. Bu psixologik eksperimentlar 
uchun kashf etilgan birinchi asbob edi.
Ilmiy psixologiyani rivojlantirish uchun Vundt qo'shimcha vosita 
sifatida turdosh fanlar, ayniqsa fíziologiya, astronomiya, geografíya, 
tarix va boshqa fanlardan olingan ma’lumotlardan foydalanish zaru- 
riyatini ilgari surdi.
Leypsig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Germaniya- 
ning boshqa shaharlarida ham, shuningdek boshqa mamlakatlarda 
ham, jumladan, Fransiya, Angliya va Amerikada laboratoriya hamda 
institutlar tashkil qilindi. XIX asrning oxirida Rossiyada ham bir 
qancha eksperimental psixologiya laboratoriyalari tashkil qilindi: 
Moskvada Tokarskiy, Qozonda - Bexterev, Odessada N.N.Lengerlar 
tomonidan shunday laboratoriya ochildi. 1911-yilda Moskva 
universiteti huzurida, maxsus qurilgan binoda professor Chelpanov 
rahbarligida eksperimental psixologiya instituti tashkil qilindi.
Professor A.F.Lazurskiy (1874-1917) tomonidan eksperimental 
metodning alohida turi - tabiiy eksperim ental metod 1910-yilda 
ishlab chiqilgan. Eksperimentning bu turidan bizda bolalar psixolo- 
giyasini o‘rganishda, pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta’lim psixo­
logiyasi masalalarini ishlab chiqishda keng va unumli foydalanil- 
moqda.
Eksperimental metodning tadbiq qilinishi psixologiya fani taraq- 
qiyotiga juda unumli ta’sir ko‘rsatdi. Bu metod yordamida oddiy 
kuzatish va o‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan aniqlash qiyin boigan 
yoki butunlay mumkin boim agan ko‘p ma’lumotlar aniqlandi, ayrim 
psixik hodisalar o‘rtasidagi bogianishlar aniqlangan, psixik jarayon- 
lardagi, ayniqsa, sezgilar, idrok, diqqat, xotira sohasidagi ba’zi bir 
qonuniyatlar ochilgan.
Eksperimental analiz y o ii bilan murakkab psixik jarayonlar 
(idrok, xotira, tafakkur)ning alohida, tarkibiy qismlari ajratilgan, 
psixik jarayonning fiziologik hodisalar bilan, shuningdek tashqi fízik 
muhit hamda ijtimoiy muhit bilan b o igan bogianishlari ochilgan. 
Eksperimental tekshirishlarning yakunlari, shuningdek, eksperimen­
tal metodning usullaridan foydalanishda amaliy faoliyatning turli 
sohalarida - o‘quv tarbiya ishlarida, tibbiyotda, mehnatni tashkil

---

qilish va ratsionalizatsiyalashda, sud ishlarida, san’atda juda ko‘p 
foyda keltirdi.
Shunday qilib, eksperimental psixologiya -  eksperimental 
metodlar vositasida psixik hodisalami tadqiq qilishning umumiy 
nomlanishidir.
XIX asming oxiri XX asrning boshlarida o'zining tadqiqotlari 
bilan psixologiya sohasiga ulkan hissa qo‘shgan deyarli barcha 
psixologlar eksperimentatorlar boMishgan. Bugungi kunda esa 
eksperimental psixologiyaning rivojlanishi ancha tezlashib, yangi- 
yangi sohalar tadqiq qilinmoqda. Psixologik metodlarning rivojla­
nishi va kengayishi bilan birga u o‘zicha boshqa bir qator ilm 
sohasiga oid metodlar bilan ham chambarchas bogiiq: neyrofizio- 
logiya, biologiya, siyosatshunoslik va boshqalar.
Eksperimental psixologiyani o'rganishdan maqsad psixika rivoj- 
lanishining individual va yosh xususiyatlarini bilgan holda ularni 
obyektiv metod va usullar bilan o ‘rganishdan iborat. Eksperimental 
psixologik tadqiqotlar psixodiagnostik tadqiqotlardan tubdan farq 
qiladi. Psixodiagnostik tadqiqotda aniq individ yoki individlar guruhi 
haqida ma’lumot olinadi, eksperimental tadqiqotda nazariy faraz 
tekshiriladi.