Z nishonova, D. Qarshiyeva

Tobe ko‘rsatkich - eksperiment oikazishdagi mustaqil ko‘r- 
satkichning ta’sirini aks ettiradigan faoliyatning ba’zi jihatlaridan 
biri. Agar mustaqil ko‘rsatkich tobe ko‘rsatkich farqli tomonlarining 
vujudga kelishiga sabab boisa, eksperimental natija berishi mum­
kin. Masalan, vazifaning bajarilishi (mustaqil ko‘rsatkich), mehnat- 
ning unumdorligini oshishiga olib kelishi mumkin (tobe ko‘rsatkich).
Natijaga erishishimizda biror materialdan foydalanish yoki 
foydalanmasligimiz - mustaqil ko‘rsatkiclidir. Bu degani, eksperi­
mentator o‘z rejasiga ko‘ra uni o‘zgartiradi. Mustaqil ko‘rsatkich 
o‘zicha ikki holatda ifodalanishi mumkin. Materialdan foydaia­
nishimiz - biri boisa, foydalanmasligimiz - ikkinchisi. Mustaqil 
ko‘rsatkichni miqdoriy ifodalasak, bunda miqdor so‘zidan foyda- 
lanamiz.
- Har bir mustaqil ko‘rsatkich bitta tobe ko‘rsatkichni taqozo 
etadi. Mustaqil va tobe ko‘rsatkichning o‘zaro munosabati eksperi­
mentning asosiy natijasini keltirib chiqaradi.
Eksperimental natijalarni tahlil qilishdan oldin eksperimentator 
mustaqil va tobe ko‘rsatkichlarni aniq belgilashi shart. Keltirilgan 
misolda mustaqil ko‘rsatkichning 2 holati: bu quloqchin-(naushnik) 
laming qoilanilishi yoki foydalanilmaslik; tobe ko‘rsatkich aniq 
ko‘rsatilgan: quloqchinlardan foydalanish yoki foydalanilmaslik 
natijasida ularning mehnat unumdorligiga ta’siri yoki aks holati, 
umuman ishlab chiqarish natijasiga ta’siri:
- salbiy ko‘rsatkich (yoki faktorli) ishonchsiz yoki sistematik 
aralashma; salbiy ko‘rsatkichning parametrlari, masalan, vaqt 
omillari, vazifa omillari, sinaluvchilarning individual farqlari;
- qo‘shimcha ko‘rsatkich - xususan eksperimental farazning 
asosiy qismlaridan biri; eksperimental farazni yaxshilab tekshirish 
uchun o ‘rganilayotgan obyektning qo‘shimcha ko'rsatkich darajasi 
bilan mos boiishi lozim, umumiy eksperimental farazni tekshirish 
uchun esa - eksperimentning turli darajalarida oikazilishi;
- birlik ko‘rsatkich;
48

---

- ikkilamchi ko'rsatkich;
- kengaytirilgan ko‘rsatkich - mustaqil ko‘rsatkichning yangi 
sharoitlarini yaratilishiga raoyilllk;
- sifat ko‘rsatkich - mustaqil ko‘rsatkichning sifat jihatidan bir- 
biridan farqlanuvchi sharoit, holati;
- miqdoriy ko‘rsatkich - mustaqil ko‘rsatkich miqdoran oichash 
mumkin boigan darajalar orasidagi farq, ko‘p bosqichli eksperi­
mentga xos;
- asosli ko‘rsatkich - «asosda yotuvchi» nazariy mulohazalarga 
asoslangan holda mustaqil ko‘rsatkichning o‘zaro ta’sirini ko‘rsatish;
- nazorat ko‘rsatkichi - ikkinchi mustaqil ko‘rsatkich hisoblan­
gan qo‘shimcha ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi.