Z nishonova, D. Qarshiyeva

4.2. Tadqiqot
Fan inson faoliyatining boshqa sohalaridan ilmiy ish olib bori- 
ladigan sharoitlar, motivlar, vositalar va o‘z maqsadlari bilan ajralib 
turadi. Fanning maqsadi haqiqatni topish bo‘lsa, uning vositasi, usuli 
esa ilmiy tadqiqot hisoblanadi.
Tadqiqot atrof-muhitni, voqelikni bilishning stixiyali shakl- 
laridan farqli ilmiy metodga tayanadi. Uning amalga oshirilishi 
tadqiqot maqsadi va vositalari (metodologiyasi, nuqtayi nazar, metod 
va metodikalar)ni anglash va qayd etishni ko‘zda tutadi.
Shartli tarzda tadqiqotni empirik va nazariy turlarga ajratish 
mumkin, odatda, ko‘pchilik tadqiqotlar nazariy-empirik xarakterda 
boiadi. Har qanday tadqiqot alohida emas, yaxlit, bir butun ilmiy 
dastur chegaralarida yoki ilmiy yo‘nalishni rivojlantirish maqsad- 
larida amalga oshiriladi. Shaxsning xususiyatlarini o‘rganishni 
E.Fromm «xavfli agressiya» sabablarini aniqlash ilmiy tadqiqot 
dasturi doirasida olib bordi. K.Levin ishlab chiqqan dastur talab- 
chanlik darajasi, yutuqqa erishish motivatsiyasi, yuksak ehtiyojlar, 
guruhiy dinamikani tadqiq qilish uchun asos b o iib xizmat qiladi.
B.F.Lomov tomonidan tadqiq etilgan muloqot jarayonining bilish 
jarayonlariga ta’sirini o‘rganish dasturi sensor vazifalami birgalikda 
hal qilish samaradorligi va dinamikasi, materialni esda olib qolish, 
individual va guruhiy tafakkur jarayonlarini taqqoslashni tadqiq 
qilishga turtki beradi.
Xarakteriga ko‘ra, tadqiqotlami fundamental va amaliy, fan 
doirasida va fanlararo, analitik va kompleks tadqiqot turlariga boiish 
mumkin. Fundamental tadqiqot voqelikni bilimlami qoilashning 
amaliy samarasini hisobga olmagan holda bilishga yo‘naltiriladi. 
Tatbiqiy tadqiqot aniq bir amaliy vazifasini hal qilishda qoilani- 
ladigan bilimlami q o ig a kiritish maqsadida oikaziladi. Fan 
doirasidagi tadqiqot alohida fan chegaralarida (masalan, psixologiya) 
olib boriladi. Xuddi fanlararo tadqiqotlar singari, fan doirasida 
0‘tkaziladigan tadqiqotlar turli soha mutaxassislarining ishtirokini 
talab qiladi hamda bir necha ilmiy fanlami qamrab oigan holda
53

---

amalga oshiriladi. Ushbu guruhga genetik tadqiqotlarni, injenerlik 
psixofiziologiyasi va sotsiologiya sohasidagi tadqiqotlarni kiritish 
mumkin. Kompleks tadqiqotlar o ‘rganilayotgan voqelikning aha- 
miyatli tomonlarini maksimal (yoki optimal) darajada qamrab olish 
uchun olimlar qo‘Hay digan metod va metodikalar tizimi yordamida 
olib boriladi. Analitik yoki bir omilli tadqiqotlar tadqiqotchi fikriga 
ko‘ra, voqelikning eng muhim, bitta jihatini aniqlashga qaratiladi.
Har qanday tadqiqot o‘z ichiga bir necha zarur bosqichlarni 
qamrab oladi. Har bir bosqichda muayyan vazifa hal qilinadi. 
Tadqiqot vazifalarini aniqlab olish (nima noma’lum)dan boshlanadi. 
Keyingi bosqichda olim o‘rganilayotgan muammo bo‘yicha olingan 
axborotni tahlil qiladi. Ushbu muammo aw al yechib bo‘lingan 
boMishi yoki shunga o‘xshash, biroq yakuniy natijaga erishilmagan 
tadqiqotlar ham mavjud boiishi mumkin. Agar olim aw al qo‘lga 
kiritilgan natijalardan shubhalansa, qoilanilgan metodika bo‘yicha 
tadqiqotni o'tkazadi, keyin esa shu kabi masalalarni yechish uchun 
undan aw al qoilanilgan metod va metodikalarni tahlil qiladi. 
Tadqiqotning eng ijodiy nuqtasi - original metodikani yaratishdir. 
Ko‘pincha topilgan uslubiy yangilik ilmiy sohani qayta o'zgarishini 
va yangi yo‘nalishning yuzaga kelishiga sababchi boiadi. B.Skinner 
tomonidan «muammoli qutichaning» yaratilishi, hayvonlarning 
operant 0‘rganishi bo‘yicha bir necha seriyadagi tadqiqotlarni 
oikazilishi uchun asos b o iib xizmat qiladi. G.Ebbingauz tomonidan 
«ma’nosiz bo‘ginlar»ning kashf etilishi uzoq muddatli xotiraning bir 
qator qiziqarli qonuniyatlarini ochilishiga turtki berdi. F.Galton 
tomonidan egizaklar psixik xususiyatlarini qiyoslash zamonaviy psi- 
xogenetik tadqiqotlarning yuzaga kelishiga asos boiadi.
Taxmin, farazni shakllantirishning muhim bosqichidir. Farazni 
tekshirish uchun ilmiy tadqiqot rejasi tuzib olinadi. U obyektni 
tajriba yoki kuzatish o‘tkaziladigan odamlar guruhini tanlashni o‘z 
ichiga oladi. Tadqiqotning predm eti - voqelikning o‘rganiladigan 
boiagi 
aniqlab olinadi. Tadqiqotni oikazish joyi va vaqti bel­
gilanadi va tajriba natijalariga ko'rsatadigan ta’sir kuchi, to‘siqlarni 
kamaytirish maqsadida eksperimental sinov tartibi aniqlanadi.
Keyingi bosqich - belgilangan reja asosida tadqiqotni oikazish. 
Eksperiment mobaynida doimo maqsaddan o g ish holatlari yuzaga 
keladiki, natijalarni tavsiflash hamda tajribani qayta oikazishda 
ularni albatta inobatga olish zarur.
54

---

Eksperiment natijalari qayd etilgach, qo‘lga kiritilgan ma’Iumot- 
larni birlamchi tahlil qilinadi, ular matematik jihatdan qayta ishla- 
nadi, tavsiflanadi va umumlashtiriladi. Ilgari surilgan dastlabki 
farazning ishonchliligi tekshiriladi, yangi ma’lumot yoki qonuniya- 
lar shakllantiriladi. Nazariya aniqlanadi va uning asosida yangi 
xulosalar chiqariladi.
0 ‘tkazish maqsadiga ko‘ra tadqiqotning bir necha turlgrini 
farqlash mumkin. Tadqiqotning birinchi turiga izlanuvcbanlik