Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti
II bob. Didaktik o’yinlar va ularga qo’yiladigan talablar
Download 0.63 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich sinf matematika darslarida didaktik oyinlarga qoyiladigan talablar-2
|
II bob. Didaktik o’yinlar va ularga qo’yiladigan talablar.
2.1. Matematik o’qitishning didaktik tamoyillari. Zamonaviy umumiy o‟rta ta‟lim sharoitida uning hozirgi o‟sish davrida yoshlarning tarbiyalash maqsadidan kelib chiqadigan ikki tamoyil hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi: bulardan biri bolalarni ma‟naviy jihatdan tarbiyalovchi tamoyili va ikkinchisi ta‟limni turmush bilan tamoyilidir. Maktab oldiga qo‟yilgan asosiy maqsadga-inson shahsining har tomonlama barkamolligini ta‟minlash maqsadiga-faqat o‟qitish yuqori tarbiyaviy samara bergandagina, ya‟ni o‟qitish faqat bilimlarni o‟zlashtirishga yordam beribgina qolmay, balki shaxsning barkamol bo‟lib yetishmog‟iga, ma‟naviy- milliy ahloq, ilmiy dunyo qarash va maslak paydo bo‟lishiga yordam bergan sharoitdagina erishilishi mumkin. Respublikamizning mustaqilligi sharoitida maktablarimizdagi tarbiyaviy ta‟ilmni turmush bilan bog‟lash tamoyili hamda nazariya bilan amaliyotning birligi talabidan mustasno holda ham qilib bo‟lmaydi. Bu maqsadlarni amalga oshoroshda boshlang‟ich ta‟lim davrida qanday imkoniyatlar bor, degan savol tug‟ilishi tabilydir. Bu imkoniyatlar juda keng. Ularni vujudga chiqarish uchun, qanday ta‟lim berish kerakligini yanada aniqroq belgilovchi bashqa tamoyillarni hisobga olish kerak. Ushbu ma‟noda eng avval hammaga yaxshi ma‟lum bo‟lgan o‟qitishning ongliligi va aktivligi tamoyillarini nazarda tutishimiz kerak. Agar o‟qituvchi ta‟limning ongliligi va aktivligi tamoyillarini yuqorida ifodalangan yetakchi talablar bilan mos ravishda amalga oshirilsa, uning ishida muvaffaqiyat asosan ta‟minlangan deyish mumkin. Dastlab nima uchun bu ikki tamoyillar bir-biri bilan chambarchas bog‟liqligini ochishga harakat qilaylik, buning uchun bularning biri zaruriy shart bo‟lib kelganda, ikkinchisining ham mavjud bo‟lishini talab etishini va ularning bu bog‟lanishi bilumlarni o‟zlashtirishning ma‟lum qonuniyatiga asoslanishni ko‟rsatamiz. O‟quvchi bayon qilinayotgan yangi o‟quv materialni passiv holda
32
idrok qilmasdan, balki u bilan aktiv holda amal qilgan sharoitdagina berilgan bilimni to‟la ongli ravishda o‟zlashtirish mumkin. Biror arifmetik qonunni, masalan, qo‟shishning o‟rin almashtirish qonunini umumlashtirishda o‟quvchi qo‟shishga doir misollar yechib, qoshiluvchlarning o‟rnini almashtirishdan yig‟indining o‟zgarmasligini o‟zi topsa, shundagina umumlashtirishni ongli ravishda o‟zlashtirgan bo‟ladi. 8
qilish jarayonini shunga yaxshi tashkil eta oladi. Ta‟limdagi sistemalilik tamoyili ham o‟qitishni faollashtirish sharoitida birmuncha boshqacha ma‟no kasb etadi. Bilimlarni o‟zlashtirish va malakalar hosil qilishdi ma‟lum izchillik zarurligi qoidasi o‟z kuchida qolishi shubxasizdir. Ulardan murakkabroqlarini o‟zlashtirish uchun ularning asosini tashkil etuvchi yanada soddaroq bilimlarni egallash talab etiladi. Shu bilan birga ta‟limni aktivlshtirish sharoitida boshqa yo‟l ham butunlay aniq bo‟lib ko‟rinishi mumkin. Masalan, I sinfda bolalarni masala yechishga o‟rgatishda bir amalli masaladan ikki amalli masalalarga qanday qilib o‟tish kerak degan savol tug‟iladi. Bir-biridan farq qiluvchi ikki yo‟l ilgari suriladi: bularning birinchisiga muvofiq sodda masalalardan boshlash va ikki masalani birlashtirib, bir masala tuzish ham bu yangi tarkibli masalaning o‟ziga hosligini ochish kerak; ikkinchisiga muvofiq bolalarga ular uchun yangi bo‟lgan ikki amalli masala berish va yechishda uni ikkita sodda masalaga ajratish kerak. O‟qitishni faollashtirish ko‟rsatmalilik tamoyilini tushunishga ham ta‟sir ko‟rsatadi. Bu o‟rinda shuni e‟tiborga olish kerakki, ko‟rsatmalilik turli shakllarda ifodalanishimumkin: narsalar ko‟rsatmaliligi grafik ko‟rsatmalilik, turli hildagi chizmalar.
8
Jumaev M.Ye. “Boshlang„ich sinflarda matematika o„qitish metodikasi” Toshkent 2005yil.
33
Demak, biz didaktik tamoyillar shunchaki ta‟lim jarayonining muvaffaqqiyatini aniqlovchi talablar yig‟indisidan iborat emasligini ko‟rsatishga harakat qildik. Ular bir muhim tizimdan iborat bo‟lib, bu tizimning elemantlari, bir- biridan ajralmas tarzda bog‟langan bo‟lsalar ham, lekin ahamiyatlari bir hil bo‟lmaydi, ya‟ni bu tizimda ularning rollari turlichadir. Ulardan ba‟zilari, masalan, ta‟limning tarbiyalovchi va turmush bilan bog‟lanish kabi tamoyillari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‟lib, aktivlashtirish tamoyili orqali boshqa hamma tamoyillarning mazmuniga ta‟sir qiladi. Boshqalari, masalan, tushunarlilik, sistemalilik va ko‟rsatmalilik tamoyillari tobelik ahamiyatiga ega va ularning mazmuni ta‟limning faollashtirish tamoyili qanchalik amalga oshirilishiga ko‟proq darajada bog‟liqdir. Boshlang‟ich sinfdagi bolalar uchun o'yinlar muhim ahamiyatga ega: o'yin orqali o'qitish jiddiy tarbiya shaklidir. Mavjud didaktik o'yinlar mantiq ilmi va matematika nuqtai nazaridan mazmunan o'rganilgan materialni mustahkamlash vositasi sifatida ishlatiladi. Bolalarni olti, etti yoshdan o'qitishning mazmuni va usullarida muammolar yuzaga keladi. Sanoqni o'rganish, qo'shish va ayirishni birinchi bosqichda o'rgatish (yuz ichida) boshlang'ich ta'limning asosiy vazifasi bo'lib kelgan va shunday bo'lib qoladi. Biroq, bu yagona vazifa bo'lib qolmasdan, balki u bolalarni matematikani o'rganishga yanada kengroq va har tomonlama sanoqqa tayyorlash ishining tarkibiy qismi bo'lib qoladi. U ikkita asosiy yo'l bilan belgilanadi: pedagogik yo'l, ya'ni bolalar fikrlashini qo'llaniladigan matematik mulohazalarga tayyorlash va matematika yo'li ya'ni bolalarni eng muhim matematik tushunchalarini, eng avvalo, natural son va geometrik shakl tushunchalarini o'rganishga tayyorlash orqali. Bolalarni matematikani o'rganishga tayyorlashda ishni nimadan boshlash yangicha yechimni taqozo etadi. Matematikani “jiddiy” o'rganish uchun bolalarni partaga o'tqizishdan oldin balki ular bilan “matematik o'yin” o'tkazish lozimdir. Matematik tayyorgarlikda didaktik o'yinlardan foydalaniladi, biroq bu o'yinlar, birinchidan, mantiqiy va matematik mazmun bilan boyitilgan bo'lmog'i, 34
ikkinchidan, ular mashg'ulotning o'zida emas, balki undan oldin yoki keyin o'tkazilishi lozim. Bolalarga har bir o'yinni o'rgatishda muayyan ta'limiy maqsad nazarda tutiladi. O'yinning eng muhim ahamiyati ham ana shundadir. O'tkazilish shakllari va usullari bilan ta'limning boshqa turlaridan farq qiladigan o'yinlar ta'lim berish jihatidan ham katta ahamiyatga egadir. Didaktik o'yinlar o'yin usullarini cheksiz takrorlash va o'zgartirish, o'yinga turli narsalar kiritish imkonini beradi. Masalan, “Jimjitlik” o'yinining 5-7 xilini butun sinf bilan hamda ayrim bolalar bilan takrorlab o'tkaziladi. “Nima o'zgardi?” turidagi o'yin 5 xil turli ko'rsatmali material bilan o'tkaziladi va hokazo. Natijada o'yin malakalarining bir xilda va mustahkam bo'lishiga hamda o'yinning har bir qoidasini tinglay bilish va unga rioya qilinishiga erishish imkonini beradi. Didaktik o'yinlar o'zining shakli jihatidan asosan, bog'chada o'ynaladigan ijodiy o'yinlardan ham, o'qituvchi o'zi hikoya qilib berish yo'li bilan tushuntiradigan va o'quvchilarni birma-bir so'rab chiqish natijasida mustahkamlanadigan va shu singari o'yinlardan ham har tomonlama farq qiladi. Didaktik o'yinlar o'qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli, maroqli, tushunarli darajada olib boriladi. Bolalar g'olib chiqish maqsadida jonu dili bilan mashq qiladilar, berilgan har bir topshiriqni, albatta, bajarishga odatlanib qoladilar. Didaktik o'yinlar har bir darsning maqsadini, har bir mashqning maqsad va vazifalarini yaxshiroq tushunib olishga yordam beradi. Didaktik o'yinlar ta'limning ko'rgazmaliligini, o'qituvchining nutqini va bolalar harakatini o'z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko'rish, eshitish sezgisi) birlik tug'iladi. Bu esa o'qituvchining aytganlarini bolalarning zehnan o'ylab olishiga va o'sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, ya'ni didaktik o'yinlar qoidalarini o'quvchilarning o'zlari bajarishlariga imkon beradi. Didaktik o'yinlarning bu tarzda tuzilish xususiyatlari o'quvchilar faoliyatini tahlil qilish
35
imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham barcha bolalar o'yin vaqtida qiziqish bilan harakat qiladilar. 9
munosabat va qiziqish xislatini tarkib toptiradi. Bolalar o'yinni zo'r mamnuniyat bilan o'ynaydilar, o'yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida ertangi o'quv kunining quvonchli manzarasi gavdalanadi. Har bir didaktik o'yinda ko'pchilik bolalar yoki butun sinf o'quvchilari ishtirok etadi. Masalan, “Doiraviy misollar” o'yinida hamma bolalar masala yechadi, “Zanjircha”da 10, “Do'koncha” da 8-12 bola, “Narvoncha” da esa qariyb hamma o'quvchilar masala yechadilar va hokazo. Bundan tashqari, o'yin jarayonida hatto bolalardan ba'zi birlari ishtirok etmasa ham, ular o'yinda imo-ishoralar vositasida qatnashadilar. Masalan, ko'zlarini yumib, kirib necha marta taqillatganini tinglaydilar, “Eng yaxshi hisobchi”, „Kim aniqroq va tezroq?” o'yinlarida o'z o'rtoqlarining misolni qanchalik to'g'ri, noto'g'ri yechayotganlarini kuzatib boradilar. O'yin paytida bolalar psixologiyasining individual xususiyatlari, ularda shartli reflekslarning paydo bo'lish tezligi va ularning mustahkamligi yanada yaqqolroq namoyon bo'ladi. Bu esa o'qituvchiga o'quvchilar faoliyatiga individual munosabatda bo'lish imkonini beradi. Didaktik o'yinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat? Didaktik o'yinlar hamjihatlik va intizomlilikni tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o'yin g'alaba qozonishga intilish bilan bog'liq bo'lib, o'yin shartlari va qoidalariga qat'iy va izchil rioya qilishni talab etadi. “Kim aniqroq va tezroq?” Bo'sh kelma.
9
36
“Eng yaxshi hisobchi”, “Ko'rganni eslab qolish diktanti” kabi o'yinlarni o'tkazish paytida o'quvchilar sinf xonasida jimjitlik ishiga, o'quvchilarning o'zlarini tuta bilishlariga, partadan tovush chiqarmay turib, oyoq uchida doskaga chiqa olishlariga, o'z o‟rinlariga osoyishtalikka qaytib kelib o'tirishlariga, tovushlari diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan qarashlariga erishadilar. Darsda o'yinqaroqlik qilib o'tiradigan va o'qituvchini bitta dars davomida 10- 15 martagacha tanbeh berishga majbur etadigan holatlar ham uchrab turadi. Biroq o'yin o'tkazilayotgan vaqtda bunday bolalarning xulq-atvori tamoman o'zgarib ketadi. Ular darhol o'zlarini tutib oladilar, o'qituvchining o'yin qoidalarini ko'rsatib berishini kutib o'tirmaydilar ham, qoidalarni o'zlari bajoni dil va mustaqil bajaradilar. Didaktik o'yinlar jarayonida bolalarda uyushqoqlik, vaqtni iloji boricha tejay bilish xislatlari tarbiyalanadi 10 .
mehnatkashlik hissini tarbiyalash va taraqqiy ettirishga yordam beradi. „Kim turgan saf yaxshiroq?”, “Zanjircha”, “Narvoncha”, “Bilgan kishi sanashni davom ettiraversin!” singari o'yinlar o'tkazilayotganda bolalar o'z o'rtoqlari, o'zi turgan saf va o'z sinflarining sharafi uchun kurashadilar. Bir safga
tizilganlar ikkinchi safda turgan
o'quvchilar bilan
musobaqalashayotganda topshiriqni saflardan birining bitta o'quvchisi yoki bir necha o'quvchilari, yoxud butun bir saf bajaradi. Odatda, bolalar o'z sheriklariga dalda berib turadilar, agar o'rtoqlari topshiriqni to'g'ri bajarsa, undan behad xursand bo'ladilar va u bilan faxrlanadilar. Shuni ham aytish kerakki, o'yin o'tkazilayotgan paytda bolalarda hasad, qizishib ketish singari salbiy xislatlar uchramaydi. Didaktik o'yinlar ijodiy shaxs tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o'yin, uning har bir takrorlanishi topshiriqni bajarishga yangicha munosabatda
10
37
bo'lishni talab qiladi, uni hal qilish zarurati esa ijodiy izlanishlarni keltirib chiqaradi. Didaktik o'yinlarda tirishqoqlik, matonatlilik, boshlangan ishni oxirigacha yetkaza bilish singari eng kerakli irodaviy xislatlar tarbiyalanadi. Masalan, “Doiraviy misollar” o'yinida oltita misolning hammasini yechish kerak, aks holda, oxirgi sonning birinchisiga to'g'ri kelish-kelmasligini bilib bo'lmaydi. Ana shuning o'zi bolalarni faollashtirib yuboradi va ular misolni to'liq yechishga intiladilar. “Do'koncha” kabi o'yinlarda o'yinchoqlar “sotib olish” uchun bir necha o'yinchoqlar narxini hisoblab (qo'shib) chiqishga, qancha pul “qaytarib” berish kerakligi haqida o'ylab ko'rishga ham to'g'ri keladi. Bolalar “Qiziqarli kvadratlar” o'yinida murakkab amallarni bajaradilar. Bunda o'quvchilarga bir yo'la bir necha amallarni bajarishga, chiqqan natijalarni taqqoslashga, erishilishi mumkin bo'lgan natijalar to'g'risida o'ylab ko'rishga va noto'g'ri hisobdan voz kechishga to'g'ri keladi. Bularning hammasi tez, zo'r qiziqish va aqliy faoliyat bilan o'tadi. Katta, chiroyli to'pni ko'rgan o'quvchilarda tortinchoqlik yo'qola borib, keyinchalik, dadillik bilan sonlarni o'ylab topishga kirishadilar. O'yin jarayonida bolalarda tevarak-atrof haqida tasavvur hosil bo'ladi, bu esa bolalarga topshiriq mazmunini (mustaqil o'ylab topishda) turlicha bajarishga yordam beradi. “Do'koncha”, “Nimani taqillatdim?”, “Bolalar bog'chasida mehmondorchilikda” singari o'yinlarda bolalar tevarak- atrofdagi hayotni, narsalarning sifatini, og'irlik o'lchovi, narx-navolar va boshqalarni bilib oladilar. Ularda elementar matematik, fazoviy tasavvurlar mustahkamlanadi. Didaktik o'yinlar, ayniqsa, bolalar ham, o'qituvchi ham o'yinning qanday o'tishiga qiziqqan paytlarida o'qituvchini bolalarga yaqinlashtiradi, o'qituvchi bolalar nazarida tarbiyachigina emas, balki chinakam do'stga ham aylanadi. Bu esa ayniqsa, dastlabki kunlarda yuz beradigan yotsirash hollariga barham beradi. Shunday qilib, o'yinlar, ayniqsa, dastlabki kunlarda bolalarda o'qituvchi va o'qishga nisbatan ijobiy munosabat paydo bo'ladi. Sinfdan tashqari o'ynatiladigan o'yinlar bolalarning bo'sh vaqtini samarali o'tkazish vositasidir. “Sanayver! Qiziqarli kvadratlar” kabi o'yinlarni o'ynaganlar,
38
boshqa o'yinlardan qo'shimcha mashg'ulotlarda unumli foydalanadi. Bolalar o‟rtoqlari bilan darsdan keyin qolishga rozi bo'ladilar va o'zlariga berilgan topshiriqni tezda bajaradilar. Ta'lim jarayonida didaktik o'yinlar o'rnini chuqurroq va aniqroq tasavvur qilish maqsadida biz o'yin, didaktik topshiriq, o'yin topshiriqlari singari tushunchalarning ta'rifiga va ularning ma'nosini ochib berishga to'xtalib o'tishimiz zarur. Ta'lim o'qituvchining bolalarga bilim, ko'nikma va malakalar berishining, bu bilim, ko'nikma va malakalarni o'quvchilar uqib olishi, egallab olishi va ularni mustahkamlab olishining amaliy jarayonidir. Ta'lim jarayoni bolalar xotirasining boyishi, ularning nutq va tafakkurining o'sish jarayonidir; turli xil metod va usullar yordamida sodir bo'ladigan jarayondir. 11
Download 0.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|