Œзбекиcтон Республикаси Олий ва ¢рта махсус

 
Tajriba va nazorat guruhlarida talabalarning o’zlashtirish 
ko’rsatkichlari natijalari (chiqish) 
Guruhlar 
O’quvchilar 
Ballar 
soni 
«86-100» 
«71-85» 
«55-70» 
«0-54» 
Tajriba 
44 
8 
16 
17 
3 
Nazorat 
37 
3 
9 
19 
6 
Hisoblash ishlarini ko‘rsatamiz: 
Xт 

 
44
1
 (5 

 8 

 4 

16 

 3 

17 

 2 

 3) 

 3,65 
X 
н


 
37
1
 (3 

 5 

10 

 4 

19 

 3 

 5 

 2) 

 3,3 
Natijalarga ko‘ra, tajriba sinov ishlaridan keyin tajriba guruhidagi 
o‘zlashtirish ko‘rsatkichi nazorat guruhlaridagi talabalar o‘zlashtirish 
ko‘rsatkichlaridan yuqori. 
X
X
Z
T

samaradorlik koeffitsienti 
11
,
1
3
,
3
65
,
3


Z
1

Z
bo`lgani uchun nazorat guruhidan tajriba guruhidagi samaradorlik yuqori 
ekan. 

---

96 
 
III BOB BO’YICHA XULOSALAR 
Dissertatsiya doirasida tashkil etilgan tajriba-sinov ishlarining mohiyatini 
yoritishga xizmat qiluvchi uchinchi bobda ilgari surilgan fikrlarga tayangan holda 
shunday xulosalarga kelish mumkin: 
1. «Geometriya»ni o‘qitish jarayonini loyihalashtirish, ushbu jarayonda yangi 
pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanishga 
yo‘naltirilgan tajriba-sinov ishlarining muvaffaqiyati ham mazkur amaliyotning 
ma‘lum loyiha (dastur) asosida tashkil etilishiga bog‘liq. Loyihada tajriba-sinov 
ishlarining maqsadi, vazifalar, bosqichlari, har bir bosqichda bajarilishi nazarda 
tutilgan aniq vazifalar, kutilayotgan natija hamda amaliy faoliyatning mohiyati o‘z 
ifodasini topdi. 
2. Asoslovchi tajriba natijalarining qayd etishicha, talabalarning an‘anaviy 
ta‘lim muhitida o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajasi pastdir. Ushbu holatga 
barham berish maqsadida tajriba ishining keyingi bosqichida yangi pedagogik va 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan boyitilgan hamda muayyan 
mavzular bo‘yicha tayyorlangan dars ishlanmalari (loyihalari) sinovdan o‘tkazildi. 
Zarur o‘rinlarda ularning mazmuniga o‘zgartirishlar kiritib borildi. Ta‘kidlovchi 
tajriba ishi natijalariga ko‘ra esa biz tavsiya etgan loyihalarning samaradorligi 
tasdiqlandi. 

---

97 
XULOSA 
Magistrlik dissertatsiya ishida fazoviy tasavvurni va mantiqiy tafakkurni
ma’lum darajada tasavvurni rivojlantirish bilan bog’liq bo’lgan ilmiy - metodik 
izlanishlar mavjud. Ularni quyidagicha guruhlarga ajratilish mumkinligi 
ko’rsatilib o’tildi: o’quv jarayonini faollashtirish (M.A.Danilov va boshqalar), 
ko’nikma va malakalarni shakllanishiga tizimli yondoshish (F.F.Korolyov, 
S.I.Arxangelg’skiy, N.V.Kuzmina, I.I.Dqrchenko va boshqalar), o’quvchilarning 
geometrik tafakkurlarini rivojlantirish (D.I.Ikromov, N.R.G’aybullaev, A.A. 
Normatov. A.Ortiqboev va boshqalar), o’quvchilarning geometrik tasavvurlarini 
shakllantirish (L.S.Atanasyan, Z.A.Skopets, N.SH.SHerboev, A.Nurmetov va 
boshqalar), o’quvchilar tasavvurlarini shakllantirishning psixologik asoslari 
(E.V.Gurg’yanov, T.V.Kudrg’yavtsev, M.G.Davletshin, Fridman va boshqalar) 
matematika o’qitishda kasbiy tayyorgarlik va fanlararo aloqadorlik 
(V.N.Fyodorova, I.D.Zverov, V.N, Maksimova, T.R.To’laganov, M.R.Raemov, 
V.N.Kelbakioni va boshqalar). Yuqorida qayd qilingan mualliflarning tadqiqotlari
hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida o’quvchilarning geometrik tasavvurini 
rivojlantirish muammosi dolzarbligini yaqqol isbotlamoqda. A.P.Domoryad [ 42 
]va L.R.Xaxamovlar [ 113 ] muntazam ko’pyoqlilar misolida o’quvchilarning 
geometrik tasavvurini rivojlantirish masalalari qisman qaralgan bo’lib, asosiy 
ehtibor ularning konstruktivlik faoliyatini asoslashdan iborat bo’lgan. SHunga 
qaramasdan, o’quvchilarning geometrik tasavvurlarini kesimlarni yasay olish 
ko’nikmalari, hamda sodda geometrik ob’ektdan konstruktiv va matematik- 
mantiq asosida murakkab geometrik ob’ektga o’tish ko’nikmalarini shakllantirish 
orqali rivojlantirish o’ziga xos strukturaviy muammoni yuzaga keltiradiki, bu 
muammoning hal qilinishi davlatimiz qo’yayotgan ijtimoiy talab mustaqil 
fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazishdek vazifani Ma’lum darajada 
hal qilishga imkoniyat yaratadi. 

---

98 
Ma’lumki, geometriya o’qitish dasturini takomil holga keltirish hozirgi 
zamon metodika ilmining ilg’or usullaridan faol foydalanish, matematikaning 
mazmuni, tuzilishi, vazifasini darslikda berilgan Ma’lumotlarga tayangan holda 
kengaytirish, ta’limda o’quvchilarning tasavvuri va tafakkurini bevosita 
rivojlantiradigan o’quv materiallariga kengroq murojaat qilish, o’quvchining 
ertangi kuni uchun mos bo’lgan o’quv materialini sistematik ishlab borish 
zaruratini vujudga keltiradi. 
Hozirgi kasb-hunar kollejlarining moddiy - texnika bazasining talab 
darajasida bo’lishi o’quvchilarni yuqori malakali, tasavvur hajmi ancha keng, 
mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega kishilar qilib tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu esa 
o’qitish metodlari tizimini takomillashtirish va boshqarishning ilmiy asoslanishini 
tahminlash orqali amalga oshiriladi. 
Shu bilan birga o’quvchilarga berilayotgan axborotlar hajmi, o’quvchilar bu 
axborotlarni mushohada qilish imkoniyati va undan kelajakda kerakli maqsadlarda 
foydalanish imkoniyatlari ancha past ekanligi kuzatilmoqda. Bu esa o’z navbatida 
o’qitish – o’rgatishni takomillashtirishni talab etmoqda. Mavjud o’quv 
qo’llanmalar, darsliklar, qo’shimcha materiallar o’zining mazmuni, tuzilishi va 
funktsiyasi jihatidan yuqorida keltirilgan fikrlarga to’la javob bermaydi. Bundan 
tashqari o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini, ularning geometrik tasavvurlarini 
rivojlantiruvchi va shu tasavvur ichida mushohada qilishni tahminlaydigan o’quv 
materiallari yetarli emas. Ikkinchi tomondan mustaqil fikrlay oladigan 
o’quvchilarni tarbiyalab voyaga yetkazish hozirgi kunning dolzarb 
muammolaridan biridir. Bunday shaxsni tarbiyalash jamiyatimizning rivojini 
tahminlovchi, mamlakatimizda fan va texnikaning yangi texnologiyalarining 
rivojlanishini, insoniyatning ilm olish madaniyatining takomil topishi kabi 
sifatlarning barchasi inson tafakkuri va tasavvurisiz sodir bo’lmaydi yoki yuzaga 
kelmaydi. Bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. 

---

99 
Shuning uchun ham biz matematikani, aniqrog’i, geometriyani o’qitish 
jarayonida geometrik tushuncha, qonuniyat, faktlar va formulalarni o’zaro 
aloqadorligini, hamda bir fikrdan ikkinchi fikrni, bir formuladan ikkinchi 
formulani keltirib chiqarishni alohida pedagogik zaruriyat sifatida qaraymiz. 
¡quvchilarning geometrik tasavvurini rivojlantiruvchi nazariy bilimlarni yaratish 
maqsadida geometrik ob’ektlar ustida hisoblash, isbotlash, yasashlarni, o’qitishni 
takomillashtirishda tahlim tamoyillaridan yuqori saviyada foydalanish va ularni 
uzluksiz ta’lim tizimidagi o’rniga alohida ahamiyat berish tadqiqotimizning 
asoslaridan biri bo’ldi.
Bu yuqorida keltirilgan fikrlar bevosita tadqiqotning ob’ekti, predmeti, 
gipotezasi, tadqiqot masalalarini va metodikasini aniqlashga, hamda maqsadlarni 
aniq va tushunarli bayon qilishga imkoniyat yaratdi va belgiladi. 
O’quvchilarning geometrik tasavvurlarini kesimlarni yasay olish 
ko’nikmalari, hamda sodda geometrik ob’ektdan konstruktiv va matematik- 
mantiq asosida murakkab geometrik ob’ektga o’tish ko’nikmalarini shakllantirish 
orqali rivojlantirish o’ziga xos strukturaviy muammoni yuzaga keltiradiki, bu 
muammoning hal qilinishi davlatimiz qo’yayotgan ijtimoiy talab mustaqil 
fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazishdek vazifani ma’lum darajada 
hal qilishga imkoniyat yaratdi. 
Ishning asosiy qismida kasb-hunar kollejlari, o’quvchilarining geometrik
tasavvurlari rivojlanishining yo’llari etib quyidagilar keltirilgan: 
- geometriyani o’qitishning tadrijiylik tamoyili qolgan tamoyillar bilan 
hamohang ishlasa;
- geometriyadagi mavjud mos qonuniyat, qoida, formulalar geometrik 
ob’ektlarni tavsiflashga, ular ustida bo’ladigan munosabatlarni atroflicha 
ifodalashga xizmat qilsa; 

---

100 
- geometriyani o’qitishdagi barcha ko’rinishlar, uslublar, vositalar kasb-
hunar kollejlari o’quvchilarining geometrik tasavvurining shakllanishi va 
rivojlanishiga yo’naltirilgan bo’lsa 
- kasb-hunar kollejlari, yuqori sinf o’quvchilarining geometrik tasavvurlarini 
shakllantirish va rivojlantirishning metodik shartlarini aniqlansa; 
- geometrik ob’ekt, qonun, qoida, formulalar orasidagi bog’lanish munosabatlarini 
takomillashtirish va rivojlantirishni tahminlansa;
-umumtahlim maktab o’quvchilarining geometrik tasavvurlarini rivojlantiruvchi 
o’quv materialini mazmunini aniqlash va metodikasini ishlab chiqish;
- ishlab chiqilgan metodik tizimning yaroqli ekanligini ko’rsatuvchi tajribalar 
o’tkazishni tashkil etish. 
Kasb-hunar kollejlarining yuqori sinflarida geometriyani o’qitish jarayonida 
har bir geometrik ob’ektlar, kesma, to’g’ri chiziq, burchak, uchburchak, tekislik 
yoki fazoviy figuralar va hokazo, orasidagi Ma’lum bog’lanishlarning algebraik 
interprintatsiyasi o’quvchilar ongida qay darajada o’z aksini topishi, ularning 
tasavvurlarini 
qanday 
shakllantiruvchi 
va 
uning 
takomillashtiruvchi 
komponentlarning aniqlanishi muhim ahamiyatga egadir. 
Shuning uchun ham geometriyadan har bir dars yoki darsdan tashqari 
mashg’ulotlarni o’tkazish uchun tanlanadigan o’quv materialining strukturasi, 
maqsadi, vazifasi o’quvchilarning geometrik tafakkurining shu bilan birga 
tasavvurining shakllanishiga, rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadigan bo’lishi 
zarurdir. 
Tanlangan bunday o’quv materiallar o’quvchilarning tasavvurlarini 
rivojlantiradi va shu bilan birga: 
- ular abstraktlik va aniqlik nuqtai nazaridan butunlik hosil qilib geometriyani 
o’qitish jarayonining mazmuniy jihati va natijaviy xulosa birligini tahminlaydi; 
- geometrik masalalarni yechilishidagi asosiy metodik bosqichlarni to’ldirib 
o’qitishning darajasi, bosqichi va mezonini aniqlashga yordam beradi; 

---

101 
- geometrik masalalarning hayotiylik darajasini oshirishda va bu hayotiylik 
asosida o’quvchilarning geometrik tassavurlarini rivojlantirishda alohida ahamiyat 
kasb etadi; 
- geometrik teorema, lemma va masalalarni isbotlashda, hisoblashda,
yechimlarni tahlil qilishda tafakkurning tasavvurga tahsirini kuchaytirish bilan 
birga uni bir bosqichdan keyingi bosqichga ko’tarishda asos bo’lib xizmat qiladi. 
Shu bilan birga o’quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirilishini tartibga solish, 
tanishtirish kabi muhim nozik tomonlarini ochib beradi.