Œзбекиcтон Республикаси Олий ва ¢рта махсус
Download 39.03 Kb. Pdf ko'rish
|
kasb-hunar kollejlarida stereometriya masalalarini yechishda oquvchilarning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishning ilmiy-metodik asoslari
|
T asavvu rga k eltir ish T asavvu rd a m u staxkamlash T asavvu rd a q ayta ish lash T asavvu rd a rivojlan tir ish T asavvu rd a tasavvur ³il ish T A S A V V U R 15 3-rasm Sezish Esga olish Esda saqlash Umumlashtirish Sxemadan ko’rinib turibdiki, har bir tasavvurning garchi u falsafiy asosga ega bo’lgan fantaziya bo’ladimi, qanday bo’lishidan qathi nazar, ularning asosida hech bo’lmaganda kichik bo’lsa ham tafakkur mavjud. Bu esa shu tasavvurning yuzaga kelishi yoki rivojlanishiga olib keladiki, natijada Aristotelning fikricha katta ilmning ochilishiga sababchi bo’lishi mumkin. Agar biz geometrik ob’ektlar ustida fikrni qo’yadigan bo’lsak, avval o’quvchiga nuqta, to’g’ri chiziq, tekislik haqida tushuncha beramiz. O’quvchi bu tushunchani ko’rish orqali sezib tafakkuriga o’tkazadi. So’ngra nuqta, to’g’ri chiziqning o’zaro munosabatini o’rganib, tafakkurini boyitsa, shu bilan birga mushohadalangan Ma’lumotlarga tayansa, ularda sodda tasavvurlar paydo bo’ladi. Bu esa o’z navbatida o’quvchilarni yangi, yana ham murakkabroq ob’ektlarni o’rganishga, tasavvuriga keltirishga imkon beradi. O’quvchilarning tasavvuriga berilayotgan ob’ektlar garchand to’liq, atroflicha ishlangan bo’lishiga qaramasdan boshlang’ich holatlarda o’quvchilar uni to’liq tasavvuriga keltira olmaydi. Bunday holda esda saqlash yetarli darajada ishlamasligi uni to’liq tafakkurga olib chiqish imkonini bermaydi. Bu esa o’z navbatida tasavvurning to’liq bekamu ko’st bo’lishini tahminlay olmaydi. Masalan o’quvchilarga (8- sinfda) ortotsentrik uchburchak chizing degan savol qo’yilganda, ular ortotsentrik tushunchaning asosiy sharti haqida fikr yuritishi va uchburchak balandliklari kesishish nuqtasi ortotsentrik ekanligini tafakkur qiladilar, hamda izlangan uchburchak asoslarini ketma-ket tutashtirishdan hosil bo’lishini tasavvuriga Matematik obyektlar Matematik obyektlarni tafakkur qilish Matematik obyektlarni tasavvur qilish va fantaziyalash 16 keltiradilar. Shuning uchun ham geometriyada tasavvur qilish va tasavvurida mushohada yuritib ayrim amallarni bajarish, qo’shimcha chizmalarni o’tkazish yoki qo’yilgan muammo bo’yicha murakkab bo’lmagan o’quvchi fantaziyalari ularni bir tomondan shu muammoni hal qilish algoritmini izlashga o’rgatsa, ikkinchi tomondan ularning geometrik tasavvurlarining shakllanishiga, rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham tasavvur-bu inson ilgari o’z ongida inhikos etmagan narsa va hodisalarning obrazlarini hayolida, ongida, inhikosida gavdalanishiga aytiladi. Bu tahrifdan ko’rinib turibdiki, har bir tasavvur qilinayotgan obrazlar to’g’ridan-to’g’ri inson ongida gavdalanavermaydi, balki uning qismlari yoki shu obrazga olib keluvchi obrazchalar mavjuddirkim ular oxirgi natijada tasavvurda shunday bir yaxlit obrazni yuzaga kelishiga imkoniyat yaratib beradi. Ma’lumki, yirik-yirik yozuvchilarimiz u yoki bu obrazni yaratar ekanlar ular hayotni, atrof muhitni, jamiyatni, insonlarni uzoq kuzatadilar, natijada tasavvur orqali roman, hikoya va pg’esa yozadilar. Masalan, M.T.Oybek «Qutlug’ qon» romanida Yo’lchi obrazini yig’ishtirilgan (bir necha obrazlarning yig’indisi) obraz deb qaragan. Abdulla Qodiriyning «Mehrobdan chayon» romanida Anvar obrazini bir nechta yaxshi tanishlarim ayrim xarakterlarining yig’indisi sifatida qo’yganman deb aytishi ham inson tasavvurida har qanday yangi hayoliy obrazlar borib-borib reallikka haqiqatga aylanadi. Shu bois matematikada tasavvurga olib keladigan yangi ob’ektlar to’g’ridan-to’g’ri inson ongiga kelavermaydi, balkim ular Ma’lum komponentlar asosida yig’iladi. Lekin matematikada tasavvurga yaxlit olib kelinadigan matematik ob’ektlarning har bir komponenti ham matematik, ham mantiqiy tarzda uzviy bog’langan bo’ladi. Bu esa tasavvurni kengaytiradi, undagi amallarning to’g’ri bajarilishini va undan to’g’ri xulosa chiqarilishini, boshqacha aytganda mantiqiy va matematik bog’lanishni tahminlaydi. Masalan, agar biz «uchburchaklarda kesim» tushunchasini tasavvur qiladigan bo’lsak, u holda 17 uchburchakning ikki tomoni va uning uchinchi tomonining davomida kesib o’tuvchi to’g’ri chiziqni esga keltiramiz. Lekin bu tasavvur ongimizda shundayligicha turavermaydi, biz unda taqqoslash, tahlil va sintez qilish, analogiya va umumlashtirish amallarni bajaramiz, bu esa o’z navbatida inson ongining abstraktsiyasini kengaytiradi va asta-sekin inson inhikosida reallikka aylana boshlaydi. Matematik tasavvur o’zining strukturasi bo’yicha ancha murakkab jarayon bo’lib, u o’zi bilan bir necha jarayonni olib boradi. Uning tarkibi bevosita ko’nikma va malaka, umumlashtirish, tafakkur kabi tushunchalar bilan bog’liqdirki, inson matematik tasavvuri bevosita shularning ketma-ket sodir bo’lishining integrativ yig’indisi asosida sodir bo’ladi. Shuning uchun ham har bir matematik, ayniqsa, geometrik tushuncha, qonuniyat yoki formulani o’quvchi o’z tasavvuriga keltirish va uni tasavvurida kengaytira bilish o’z navbatida undan ilgari birlamchi holatda uchraydigan geometrik ob’ektlar ustida ishlash o’quvchilarning malakalariga, bilimiga uzviy bog’liqdir. Har bir geometrik malaka bevosita ko’nikma asosida sodir bo’lar ekan, u esa bilim asosida yuzaga kelib tasavvurning rivojlanishiga, kengayishiga o’zining ijobiy tahsirini ko’rsatadi. Bu o’rinda o’quvchilarning bilimlar tizimini ko’nikma va malakalarini shakllantirishni reproduktivlik usuliga bog’lab olib borishini A.M.Pqshkalo [ 88 ], B.T.Anang’ev [ 17 ] va Sh.I. Ganelin [ 89] o’z ishlarida ilgari surdilar va asoslab berdilar. Bu masalani didaktik tomonini M.N.Skatkin [41], V.V.Davqdov [40], D.J Brunerlar [ 29 ] pedagogik-psixologiya nuqtai nazaridan o’rganib bosqichma - bosqich asosida uzluksiz tadrijiylik tamoyiliga suyangan holda olib borish mumkin ekanligini uqtirib o’tadilar. Ma’lumki, U.U. Soyerning [ 99 ] fikriga qaraganda har bir o’quvchi maktab darsligidagi mavzuni o’zi o’ziga yangitdan yaratsa, unda uning bilimi ham, malakasi ham va nihoyat tasavvuri ham yangi bosqichga ko’tarilishi va shu o’quvchi o’zini psixologik jihatidan erkin, yengil sezar ekan. Ma’lumki, L. D. Kudryavtsevning [ 60 ] fikriga qaraganda 18 o’quvchilarning tasavvurini rivojlantirishni, bilimining shakllanishini kuchaytirish uchun ularning Ma’lum masalaning algoritmini topishiga yoki shu masala ustida keng qamrovli izlanishiga o’rgatish muhimligini qayd qiladi. D.P. Gorskiy [ 38 ] o’zining «Umumlashtirish va bilish» (Обобщение и познание) kitobida umumlashtirish induktiv tarzida yuzaga keltirishini, umumlashtirish orqali esa o’quvchilarning tafakkurining rivojlanishi, qolaversa tasavvurining shakllanishini tahkidlaydi. E. G’ozievning [124] fikricha, umumlashtirish deganda narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyat, alomatlarni topishi va shu umumiylik asosida ularni birlashtirish tushuniladi. Umumlashtirish, abstraktsiyalash operatsiyasidan ajralgan holda sodir bo’lmaydi. Har qanday abstraktsiyalash faoliyatida narsa va hodisalarning o’xshash hamda muhim belgilari tasodif belgilaridan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda esa ajratib olingan o’xshash umumiy va muhim belgilarga suyangan holda narsa va hodisalar birlashtiriladi. Bu keltirilgan fikrdan ko’rinib turibdiki, umumlashtirish bevosita o’quvchilarda abstrakt tasavvurning rivojlanishiga, ayniqsa, geometrik ob’ektlar ustida Ma’lum shakl almashtirishlarni bajarishga yo’naltirilgan tasavvurning shakllanishiga imkoniyat yaratib beradi. Shuning uchun ham har qanday qiyinlikdagi elementar savollarni deydi- A.A.Stolyar [70] - tushunish tasavvuriga keltirish uchun Ma’lum qoida kerak bo’ladiki, bu qoida shu savollarni yoki masalani hal qilish imkoniyatini yaratibgina qolmay, uni yaratish fantaziyasiga ijobiy tahsir ko’rsatadi. Uning fikricha, fikrlash strukturasini uning mazmunidan ajratib qaralishi o’quvchilarda mantiqiy tasavvurning shakllanishiga, rivojlanishiga olib kelishi mumkinligini qayd qiladi. Ma’lumki, geometrik tasavvur o’zining tarkibida geometrik tafakkurni saqlaydi. Bu esa o’z navbatida tasavvur qilishning bahzisini yaratib beradi, yahni shu tasavvur uchun boshlang’ich, birlamchi elementlar majmuini Ma’lum qonuniyatlar asosida uzluksiz bog’lanishi va bu bog’lanishni inson inhikosida 19 B 1 B A C A 1 C 1 O 4-rasm mushohadalash natijasida qandaydir yangi bir geometrik ob’ektni yuzaga keltiradi. Masalan, uchburchakda medianalar kesishadi va shu kesishish nuqtasida uchburchak uchidan boshlab hisoblaganda 2:1 nisbatda bo’linadi – degan tushunchani biroz umumlashtirish va geometrik tafakkurni (1-chizma) rivojlantirish natijasida uchburchak uchlaridan chiquvchi to’g’ri chiziq kesmalari uchburchak ichidagi nuqtada kesishib uch qarshisidagi tomonni 1 1 1 , , Download 39.03 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|