Œзбекиcтон Республикаси Олий ва ¢рта махсус
Download 39.03 Kb. Pdf ko'rish
|
kasb-hunar kollejlarida stereometriya masalalarini yechishda oquvchilarning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishning ilmiy-metodik asoslari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.2-§. O’quvchilarning geometrik tasavvurini rivojlantirishning metodologik asosi
|
С
В А nuqtalarda kessa, u holda B C AC C B AB OA AO 1 1 1 1 1 : : : ni tasav- vuriga keltirish mumkin. Bu tasavvur Ma’lum mantiqiy fikrlarning ketma- ketligi bevosita ilgari umuman o’ylanmagan geometrik umumlashgan qonuniyatni tasavvur qilishga o’rgatadi. Shuning uchun ham tasavvurning eng yaqin va ko’p holda unga suyanadigan hamrohi bu tafakkur bo’lib tasavvurni to’liq va atroflicha kishi ongida gavdalanishini nafaqat tahminlaydi balkim tasavvurning hosil bo’lishida muhim ahamiyatga egadir. Shuning uchun ham geometriyada tasavvur muhim ahamiyatga ega, chunki har bir o’quvchi teoremani, geometrik masalani, ularning mazmunlarini geometrik chizmalari bilan birgalikda o’z ongida to’liq tasavvur qila olsalargina ular u teoremani qiynalmasdan isbotlaydi yoki masalani yechadi. Bu esa o’quvchilarning geometrik mahnaviy – madaniyatini, yangicha tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. 20 1.2-§. O’quvchilarning geometrik tasavvurini rivojlantirishning metodologik asosi Kasb-hunar kollej o’quvchilarining matematik saviyasini zamon talabi darajasiga ko’tarish, bu talab o’zining strukturaviy elementlari sifatida o’quvchilarning geometrik bilimi, ko’nikma va malakalarini yuqori darajada ko’tarishni taqozo qiladi. O’quvchilarning geometrik bilimi, ko’nikma va malakasini yuqoriga ko’tarish bevosita o’zining tarkibiga bir nechta muhim komponentlarni birlashtiradi. Bunda o’quvchilar har bir geometrik ob’ektlar bilan ishlashi uchun shu geometriyaning asosiy aksiomalari sistemasini, undan kelib chiqadigan natijalarni, aksiomalar sistemasini tarkibida berilayotgan qonun va qoidalarni, bir geometrik qonun va qoidani boshqa qonun-qoidalar bilan aloqasi umumlashmasi, qonun va qoidalarning takomillashuvi hamda ularni amaliy tatbiqlari haqida Ma’lum tushunchalarga ega bo’lishi kerak. Har bir geometrik jumlaning o’rganilishi bevosita ungacha bo’lgan jumlalar ketma-ketligini o’rganilganligiga, bu geometrik jumla yoki mulohazalar to’ldirmasini asosiy mulohaza bilan o’rnatilgan aloqasiga bog’liq. Rivojlantirilayotgan geometrik mulohazani geometrik tushunchalar, qonuniyatlar tizimidagi o’rni, geometrik tasavvurni rivojlantirishdagi ahamiyati kabi bir necha metodik va pedagogik parametrlar mavjudki, bu parametrlarni birgalikda ishlashini tahminlash o’quvchilarda geometrik tafakkurni, tasavvurni rivojlantirish imkoniyatini yaratib beradi. Ma’lumki, har bir geometrik ob’ekt haqidagi mulohaza strukturaviy tuzilishi jihatidan boshqa bir geometrik ob’ektning mulohazaviy natijasi bo’lishi yoki uning o’zi ham boshqa bir ob’ekt va mulohazaning qismi yoki oraliq ko’rinishi bo’lishi mumkin. Shuning uchun tadqiqot davomida bunday o’tish qonun qoidalari haqidagi fikr va mulohazalardan o’quvchilarga geometrik qonun, qoida aksiomalarni o’rgatishda ularning geometrik tasavvurini rivojlantirishida foydalanildi. Geometrik ob’ektlar va ular ustida hisoblash, isbotlash, yasash ishlarini olib borishda o’quvchilarda birinchi navbatda esda saqlab qolishni to’g’ri 21 va unumli amalga oshirishga ehtibor berilishi kerak. Bu jarayon ma’lum geometrik ob’ektgagina tegishli geometrik qonun, qoidalar uchun boshqa fanlarga nisbatan murakkabroq kechadi. Boshqa geometrik ob’ektlarda u ishlamasdan boshqa qonun yoki qoida ishlashi mumkin. Shu bois o’quvchilarning esida qoldirishi, esda saqlashi, esda qayta ishlashi (tushunishi, bilishi) har bir geometrik ob’ektlar uchun har xil bo’ladi. Masalan, parallelogrammning ayrim xossalari romb uchun yaroqli bo’lgani bilan, uning parallelogrammdan farqli bo’lgan, «diagonallari bir nuqtada to’g’ri burchak ostida kesishadi» - degan xossasi romb to’g’risidagi asosiy masalalarini hal qilishda undagi qonuniyatlarni o’zagini tashkil etadi. SHuning uchun ham o’quvchilar qaralayotgan geometrik ob’ektlar haqidagi qonun, qoidalarni eslab olishda, bevosita shu qonuniyatlar va qoidalarni eslab saqlashi (yahni shu qonun qoidaning tarkibida berilayotgan geometrik kattalik, komponentlarni, ularning shu qonun, qoidada joylanish tartibi bilan), esda qayta ishlashi (yahni shu qonun, qoidalarning tarkibida qatnashayotgan geometrik ob’ektlar, kattaliklar va ularning qismlari orasidagi bog’lanishlarni aniqlashi va uni matematik ifodasini ko’z oldiga keltirishi) lozim bo’ladi. Geometrik ob’ektlarning boshlang’ich tushunchalarining nomlari ehtiborga olinsa, u holda keyingi har bir geometrik ob’ekt yoki qonun qoida oldingisining integrativ ko’rinishi ekanligini qayd qilish mumkin. Shu bois ham inson ongida har bir geometrik ob’ekt, qonun yoki qoida boshlang’ich davridan keyingi ko’rinishiga o’tishi bevosita uning geometrik tasavvurining asosiy bosqichlaridan o’tishini tahminlaydi. O’quvchi tasavvuridagi har bir geometrik ob’ekt qonun yoki qoida, geometrik tushunchalar albatta uning tafakkuri orqali namoyon bo’ladi. Namoyonlikning strukturaviy ko’rinishi ancha murakkab bo’lib, bu namoyonlik o’zi bilan shu strukturada ajratilgan elementlar orasidagi munosabatlar va amallar orqali sodir bo’ladi. Ana shu munosabatlarda qatnashayotgan komponentlar mehyoridan ko’p bo’lsa, o’quvchi o’zining tafakkurida qatnashayotgan amalni ko’ra bilmaydi. SHunga qaramay geometriya 22 bo’yicha yaratilgan adabiyotlarning mualliflari, masalan Perepyolkinning fikricha geometriya asosan geometrik ob’ektlar orasidagi bog’lanish munosabatini aniqlovchi fandir. Lekin bu bog’lanish qonuniyatlari yuzaga kelib chiqishi va geometrik ob’ektlarda o’lchash ishlarini bajarilishi ularda amalning qo’llanishini taqozo qiladi. Shuning uchun geometriyada algebraik struktura, ayniqsa universal strukturani ham ishlashi o’quvchilar tasavvurini rivojlanishini muhim omili ekanidan darak beradi. Ma’lumki geometrik tafakkur- geometrik ob’ektlar, qonun qoidalardagi bog’lanishlarni nutq yordami bilan bevosita, umumlashgan holda aks ettiruvchi psixologik jarayon, hamda geometrik bog’lanishlarni anglashga, yangilik yaratishga, taxmin qilishga yo’naltirilgan aqliy faoliyatdir. Geometrik tafakkurning xususiyatlaridan biri, dastlabki geometrik sodda xulosalarning umumlashgan holda o’z inhikosida aks etishini tahminlasa, ikkinchisi uni inson nutqiga mulohazasiga chiqarib berishi hisoblanadi. SHuning uchun ham o’quvchi biror bir geometrik qonun yoki qoidani yoki geometrik ob’ektni gapirib berayotganida tafakkuri orqali tasavvuriga chiqadi va uni xuddi ko’rib turgandek o’zgalarga tushuntirib berishga harakat qiladi. Bunda nutqning sharofati bilan geometrik tafakkur mahsulotlarining izchilligi, mantiqiyligi, sistemaliligi, tatbiqiyligi yuzaga keladi. O’quvchilarning fikrni qabul qilib olish imkoniyati kengayadi va chuqurlashadi. Bunda o’qituvchining berayotgan geometric ma’lumotlari bevosita uning tajribasi bilan qo’shib borayotgani sezilib turaganda o’quvchilar har bir geometrik ob’ektni jonli izohli o’rganish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Shuni takidlash kerakki geometrik tafakkurning tarkibida boshqa, yahni noan’anaviy ko’rinishdagi hukm chiqarishlar ham bo’lishi mumkin. Geometrik ob’ektlar, qonun, qoidalarni o’rganib ular orasidagi bog’lanshlarni talqin qilish natijasida ko’p hollarda taxminiy hukm chiqarish ham uchrab turadi. Bunday hukm chiqarish o’quvchilarning tasavvurini pishiqligini bo’shashiga sababchi 23 bo’lganligidan undan tiyilish kerak. Tafakkurning yuqoridagi ko’rinishlari har bir o’quvchining geometrik tasavvurlarini rivojlantirish uchun muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Geometrik tafakkur o’zining tuzilishiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi. Geometrik tafakkurning ko’rinishlarlarini quyidagi sxemada keltiramiz. 4-rasm Ge ometr ik t af akkurn ing kо‘r ini shlar i Geometrik tushunchalar Geometrik xulosa chiqarishga nisbatan Geometrik hukm chiqarishga nisbatan Yakka geometrik tushunchaga Umumiy geometrik tushunchaga Abstrakt geometrik tushunchaga Aniq geometrik tushunchaga О‘xshatib xulosa chiqarish Deduktiv xulosa chiqarish Induktiv xulosa chiqarish Har bir geometrik natijaga nisbatan xukm chiqarish Geometrik umumiylikka asolanib xukm chiqarish Ayrim geometrik shartlarga asoslanib xukm chiqarish Geometrik qonun qoidalarni tasdiqlovchi xukm chiqarish 24 A C 1 B A 1 C B 1 5-rasm Geometrik ob’ektlarni birlamchi ko’rinishda tafakkur qilish-bunda o’quvchilarga har bir geometrik figura ko’rsatiladi va uning nomi, tahrifi, xossasi haqida sodda fikrlar aytiladi. So’ngra o’quvchilarga shu figurani ushlab ko’rish, buzib yangidan qurish yoki shunga o’xshash figurani yasash taklif qilinadi. Bunda o’quvchilarda boshlang’ich ko’rgazmali harakat tafakkuri hosil bo’lib, uning keyinroq intuitiv va analitik tafakkur yuzaga kela boshlaydi. Ma’lumki matematik intuitsiya deyilganda mantiq yordamida uzoq vaqtlar davomida hal qilinmagan aqliy vazifalar kutilmaganda hal qilinib qolish jarayoni tushuniladi. Tafakkurni bu ko’rinishi o’quvchilarda o’ziga xos qiziqishni yuzaga keltiradi. Masala. Agar ABC uchburchakda c b a 2p ва m m m m c b a bo’lsa, u holda Download 39.03 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|