‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni
Xalqaro e k o lo g ik hamkorlik (X E H )
Download 6.31 Mb. Pdf ko'rish
|
ek 517 7 tayi-3-0002
|
Xalqaro e k o lo g ik hamkorlik (X E H )
deyilganda - yer yuzidagi barcha m a m l a k a t (xalq)lar tomonidan tabiat muhofazasiga doir xalq aro k e lis h u v -s h a r tn o m a , k o n v en siy ala r tuzish, x alq a ro ekologik m e ’y o rlarni ishlab chiqish va ularga rioya etilishini h a m k o r l i k d a n a z o r a t qilish, u m u m s a y y o ra v iy va h u d u d iy ekologik m u a m m o la rn i birgalikda hal etish, ilmiy tadqiqotlar va turli x a lq a ro a n ju m an lar o'tkazish kabi keng k o ‘lamli tadbir- choralar k o m p le k s i tushuniladi. X E H quyidagi tamoyillarga asoslangan b o 'lishi lozim: • s a y y o r a m i z d a g i h a r b i r in s o n s o g 'l o m e k o l o g i k sharoitlarda yashash huquqiga ega ekanligi; • h a r b ir m a m la k a t atrof-muhit va tabiiy resurslardan o ‘z fuqarolari m anfa atlari yoMida foydalanish huquqiga ega ekanligi; • bir d a v la tn in g ekologik muvaffaqiyati boshqa davlatlar hisobiga b o ‘lmasligi yoki ularning m anfaatlariga zid b o ‘lishiga yo‘1 q o ‘ymaslik; • h ar b ir d a v la t hududidagi ishlab chiqarish faoliyati shu d a v l a t d a g i v a u n d a n t a s h q a r i d a g i t a b i i y m u h i tg a z a r a r yetkazmasligini t a ’minlash; • e k o lo g ik o q ib a tla rn i b ashorat qilib boMmaydigan har q a n d a y x o ' j a l i k va b o s h q a t u r d a g i f a o li y a t l a r n i a m a l g a oshirilishiga y o ‘l q o ‘ymaslik; • tan o lin g an xalqaro m e’yorlar va andozalar asosida atrof- muhit, tabiiy resurslar va ulardagi o'zgarishlar ustidan nazorat o'rnatish; • a t r o f - m u h i t muhofazasi b o'yicha erkin, keng qo'lam li xalqaro ilmiy-texnik axborotlar almashish va tabiatni asraydigan ilg'or texnologiyalarni joriy etish; • sayyoram izning biror-bir hu/dudida favqulodda ekologik holat r o ‘y b e r g a n d a d a v la tla r b ir-birlariga o 'z a r o y o rd a m k o ‘rsatishi; • a t r o f - m u h i t m u a m m o l a r i b i l a n b o g ' l i q b a r c h a kelishmovchiliklarni tinchlik y o ‘li bilan hal etish. H o z irg i p ay td a X EH a s o s a n ik k i xil s h ak ld a n a m o y o n b o 'lm o q d a : 1. Atrof-muhit m u h o faz asi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga q a r a ti lg a n ikki yoki k o ‘p t o m o n la m a davlatlararo bitim, shartnom a va konvensiyalar tuzish. 2. T urli x alq a ro tab iatn i m uhofaza q ilu v c h i uyushm a, kom issiy a v a tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish. X E H umumbashariy q a d riy a tla rn in g muhim tarkibiy qismi sifatida so'nggi yuz yildan k o ‘p r o q v a q td a n beri s h ak llan ib , takomillashib bormoqda. U n in g d astlabki k o ‘rinishlari X IX asr o x irla rid a n boshlab h a y v o n o t l a r d a n fo ydalanishni t a r t i b g a solishga qaratilgan davlatlararo h a r a k a t tarzida n am o y o n b o i a boshladi. X X asrning birinchi yarm id a X E H birmuncha tara q q iy etib, m ukam m allashib bordi. 1913-yilda Bern (Shveysariya)da 18 ta davlat ishtirokida «Tabiatni m u h o fa z a qilish» b o ‘yicha x a lq a ro konferensiya o ‘tkazildi. 1923-yilda esa Parijda birinchi x a lq a ro ta b ia tn i m u h o fa z a qilish k o n g re s s i b o ‘lib o ‘tdi. 1928-yilda Bryussel (Belgiya)da «Tabiatni h im o y a qilish xalqaro byurosi» ochildi. O ltgan asrning 40-yillari oxiriga kelib, X E H m a ’lum d a r a ja d a shakllangan b o ‘lsa h a m , a m m o haqiqiy t a ’sirchan x a l q a r o e k o l o g ik h a r a k a t n i b a r p o e tilis h ig a t o M a lig ic h a erishilmadi. Hamkorlik turli dav latlard ag i ekologik q o n u n la r va amalga oshirilayotgan tadbirlar haqidagi m a ’lumotlarni yig'ish, umumiy axborotnomalar va tavsiyalar tuzish bilan chegaralanib qoldi. 1945-yilda Birlashgan M illa tl a r Tashkiloti (B M T ) tashkil etilishi munosabati bilan ekologiya sohasidagi xalqaro ham korlik ushbu xalqaro tashkilot fa o liy a tin iu g m uhim tark ib iy qism i sifatida rivojlana boshladi. B M T x a lq aro ekologik ham k o rlik n i yanada taraqqiy ettirish y o i i d a k o 'p ishlarni am alga oshirdi. D astlab 1948-yilda BMT t a s h a b b u s i bilan «Tabiatni h im o y a qilish x a l q a r o byurosi» « T a b i a t n i m u h o f a z a l a s h x a l q a r o ittifoqi»(TMXI)ga aylantirildi. Hozirgi kunga kelib ushbu ittifoq faoliyatida dunyoning 118 m a m la k a tid a n 636 tadan ziyod d avlat va j a m o a t c h i l i k ta s h k ilo tla ri i s h t ir o k e t m o q d a l a r . T M X I t a r k i b i d a 6 ta d o i m i y h a y ’a t b o ‘lib, u l a r a t r o f - m u h i t m u h o fa z a s in in g en g d o l z a r b m asalalari bilan s h u g 'u l l a n i b kelmoqdalar. Bir q a to r hayvonotlarni m uhofazalash borasidagi xalqaro konvensiya va kelishuvlar, turli xayrli tadbirlar, «Qizil kitob» va «Yashil kitob» larning tashkil etilishi kabi ishlar m ana shu ittifoqning faoliyati bilan b o g ‘liqdir. H o z i r d a B M T n i n g m a v j u d 14 ta i x t i s o s l a s h g a n ta s h k ilo tla rid a n 6 tasi atro f-m u h it m uhofazasiga a l o q a d o r m asala la r bilan shug‘ullanadi. Jumladan, Y U N E SK O - t a ’lim, fan va m adan iy a t m a sa la la ri bilan shug'u llanuvchi tashkilot faoliyatining asosiy y o ‘nalishlaridan biri atrof-muhit muhofazasi s o h a s id a m a o r i f va k a d r l a r tayyorlash, tabiiy re su rs la rd a n oqilona foydalanish b o ‘yicha ijobiy tajribalarni ommalashtirish, ilmiy tadqiqotlar o 'tk az ish g a qaratilgan. FAO - oziq-ovqat va qishloq x o ‘jaligi b o ‘yicha tashkilot. U yer, suv, o ‘simlik va h ay v o n lard an kom pleks foydalanish, ularning unumdorligini o s h irish m u a m m o la ri b i l a n shu g 'u llan ad i. V O Z - x a lq a r o sog'liqni saqlash tashkiloti. Atrof-muhit muhofazasining sanitar- g igiyenik m as a la la ri b i la n sh u g 'u lla n a d i. V M O - x a lq a r o meteorologik tashkilot. Iqlimdagi umumsayyoraviy o ‘zgarishlar bilan shug'ullanadi. IM K O - dengizlar bo'yicha davlatlararo m aslah a t tashkiloti. Bu tashkilot dunyo dengiz va okeanlaridan f o y d a l a n i s h n i n g e k o l o g i k j i h a t l a r i b ila n s h u g ' u l l a n a d i . Y u q o r i d a g il a r d a n t a s h q a r i B M T ning ijtim oiy va iqtisodiy m asalalar bilan shug'ullanuvchi kengashi - E K O S O S faoliyatida h am atrof-m uhit m uhofazasiga jiddiy e ’tibor beriladi. 1962-y ild a Y U N E S K O n i n g 12-bosh k o n f e r e n s i y a s i d a «E kologik tara q q iy o t va tabiiy resurslarni, flora va faunani m uhofazalash» rezolyutsiyasi qabul qilindi. 1968-yilga kelib, X E H faoliyati sezilarli darajada kengayib, m ustahkam langan b o ‘lsa-da, bu borada xalqaro h arakatni aniq va ta la b darajasida tashkil etish ham da muvofiqlashtirishga erishilmadi. Ekologiyaga d o ir turli amaliy tadbirlar o'tkazish k o 'p i n c h a bir yoki sanoqli ixtisoslashgan X a lq a ro tashkilot ( Y U N E S K O , TM X1) la r n i n g faoliyati d o ira sid a c h e kla nib qolindi. Ekologik masalalarga ko'proq xususiy m uam m o sifatida q arash lar davom etdi. Bu hol ekologik m uammolarni bir davlat yoki alohida olingan mintaqa miqyosida, alohida biror-bir aniq, tordoiradagi tadbirlaryordamida hal etish m um kin degan yuzaki qarashlarning davom etishiga sabab bo'ldi. Aslini olganda, bu davrga kelib (1970) k o 'p la b ekologik m u a m m o la r allaqachon bir davlat yoki millat chegarasi doirasidan chiqib umumbashariy xarakter kasb etgan edi. 1970-yildan boshlab insoniyat ekologik m u am m o la r um um bashariy xarakterga ega ekanligini va ularni hal etish uchun X E H ni yanada rivojlantirish va takomillashtirish zarurligini anglab yeta boshladi. N a tija d a shu davrdan boshlab X E H d a yangi rivojlanish bosqichi b o s h la n d i. T o ‘rt yillik tayyorgarlikdan so‘ng 1972-yiIda Stokgolm (Shvetsiya)da 113 mamlakat, turli davlatlararo va nodavlat tashkilotlari ishtirokida B M T n in g a tro f -m u h it m u h o fa z a s i b o 'y i c h a konferensiyasi o'tkazildi. U ning natijalari asosida «A tro f-m u h it t o ‘g ‘risida d e k l a r a t s i y a » q a b u l q i l i n d i , u n i n g q i s q a c h a m a z m u n i quyidagicha edi: • Taraqqiy etgan m am lakatlar rivojlanayotgan davlatlarga a t r o f - m u h i t m u h o fa z a si uch u n a n iq s h a r o it va ehtiyojini e ’tiborga olib m ablag'lar ajratishlari zarur. • Tabiiy resurslarni hozirgi va kelajak avlodlar uchun saqlab q o l i s h z a r u r . B a r c h a m a m l a k a t l a r X E H ni s a m a r a l i rivojlantirishda faol hamkorlik qilishlari lozim. • H a r bir inson ozod, teng huquqli va qulay bo'lgan atrof- muhit sharoitida yashashga haqlidir. • I n s o n l a r n i e z is h n in g a p p a r t e i d , i r q i y k a m s i t i s h , m ustam laka qilish va boshqa shakllari tugatilishi lozim. • Y adro qurollari sinovini to'xtatish zarur. S to k g o lm k o n fe re n s iy a si q a r o r l a r i B M T n i n g 32-B osh Assambleyasida ko‘rib chiqildi va ular asosida 11 ta rezolyutsiya q ab u l qilindi. Bu re z o ly u tsiy a la rd a B M T n in g a tro f -m u h it muhofazasi sohasidagi tadbirlarining tashkiliy, m a ’muriy va huquqiy asoslari yoritib berildi. BMT tomonidan biosferaning tabiiy b o y lik la rid a n o q ilo n a fo y d a la n ish va u la rn i sa q la b qolish masalalarini ilmiy jihatdan asoslashga katta e’tibor berila boshlandi. Y U N ESK O ning 16 (1970-y.) sessiyasida atrof-muhit muhofazasi bo'yicha yangi «Inson va biosfera» - M AB d asturini am alga oshirishga qaror qilindi. Dasturni am alga oshirish uchun 25 ta davlat vakillaridan iborat Xalqaro muvofiqlashtiruvchi Kengash (X M K ) tu z ild i. M A B n ing d a s tla b k i f a o liy a tid a tashkiliy m asalalarga kengroq o ‘rin berilgan b o ‘lsa, 70-yillar oxiridan boshlab atro f-m u h it muhofazasining 5 ta yetakchi mavzui, y a ’ni n a m t r o p i k o ‘r m o n l a r ; q u r g ‘o q c h i l y e r la r ; b io s f e r a qo'riqxonalari; s h a h a r ekotizimlari; k ad rla r tayyorlash b o ‘yicha ilmiy ta d q iq o tla rn i kengaytirishga e ’tibor qaratila boshlandi. Hozirgi k u n d a M A B dasturining 973 ta loyihasini am alga oshirishda 80 dan ortiq davlatlarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib b o r i l m o q d a . A tr o f - m u h it m u h o fa z a s i m a s a la la rig a d u n y o jamoatchiligi e ’tiborini yanada kuchaytirish maqsadida 1972- yil B M Tning 1-jahon kongressida h a r yili 5 iyunni «Xalqaro tabiatni m uhofazalash kuni» deb e ’lon qilindi. Shu yili BMT Bosh A ssam bleyasining 27-sessiyasida d avlatlararo ham korlikning tashkiliy va m oliyaviy tadbirlarini belgilovchi «Tashqi muhit bo‘yicha B M Tning ish dasturi» (YUNEP) va uni boshqaruvchilari Kengashi t a ’sis etildi. 1973-yil (Stokgolm) m azkur kengashning 1 -s e ss iy a sid a « A t r o f - m u h i t s o h a s i d a g i h a r a k a t d a s t u r i » m u h o k am a qilinib, u nda X E H ning 7 ta eng asosiy yo'nalishlari belgilab berildi. Bu d a s tu r (Y U N E P )g a bin o an atrof-m uhit m uhofazasiga oid tadqiqotlarni tashkil etish, muvofiqlashtirish va biosfera holatini kuzatuvchi (monitoring) stansiyalarini tashkil etish ishlari avj oldirildi. 1974-yil B M T n i n g a t r o f - m u h i t m u h o f a z a s i va t a b i i y resurslardan oqilona foydalanishga b a g ‘ishlangan maxsus Bosh sessiyasi o ‘tkazildi. U n d a «Yangi xalqaro ekologik tartiblarni o 'rnatish h a q id a deklaratsiya» va bu tartiblarni o'rnatishning harakat dastu rid an iborat 2 ta muhim xalqaro hujjat tasdiqlandi. Bu h u j j a t l a r d a o z iq -o v q a t m a h s u l o t la r i ishlab c h iq a rish n i k o ‘p a y tiris h m u a m m o s ig a k a t t a e ’t ib o r berildi, j u m la d a n , sahrolashish va yerlarning sh o ‘rlanishining oldini olish, tabiiy va o z i q - o v q a t re su rs la rig a za ra rli t a ’sirlarni k a m a y tiris h , ifloslanishga qarshi kurash, resurslarni muhofazalash va qayta tiklash b o ‘yicha zudlik bilan choralar k o ‘rishga chaqirildi. X E H n i n g y a n a d a r i v o j l a n i s h i g a B M T n i n g 2 9 -B o s h Assambleyasida (1974-yil) qabul qilingan davlatlarning iqtisodiy huquq va majburiyatlari to ‘g‘risidagi hujjat katta t a ’sir ko'rsatdi. U n d a yalpi va t o ‘liq qu ro lsizlan ish , b o ‘s h a g a n resurslarni iqtisodiy va ijtimoiy ta ra q q iy o tg a y o ‘n a ltiris h ; tinch-totuv yashash tam oyillarini tu sh u n ib yetish va u n g a am a! qilish; davlatlarga chet el m onopoliyalari faoliyati u stid an nazoral o'rnatish va o ‘z milliy resurslariga mustaqil egalik qilish huquqini berish kabi m uhim masalalarga asosiy e ’tib o r qaratildi. 1974- yili B u x a r e s td a B M T n i n g a h o l i n u f u z i g a b a g ‘is h l a n g a n umumjahon konferensiyasi o'tkazildi. U n d a 36 davlat vakillari ishtirok etdilar. K onferensiyada tez o ‘sib b o ra y o tg a n dunyo aholisi ehtiyojini tabiiy resurslardan oqilona foydalanish orqali qondirish imkoniyati mavjudligi haqida m a ’lu m o tlar keltirildi. Konferensiya ishtirokchilarining tan olishlaricha, agar mavjud mineral va energetik resurslardan o q ilo n a foydalanilsa, ular hozirda o 'sib b o ra y o tg a n aholi ehtiyojini t o ‘la qondirishga yetarlidir. Ekspertlarning baholashicha, sayyoram izning mavjud tuproq qatlami 76 millard aholi ehtiyojini m in im al yoki 38-48 milliard aholini talab darajasida ozuqa bilan t a ’minlashi mumkin ekan. Dunyo aholisini oziq-ovqat bilan t a ’m inlash muammosiga bag'ishlangan U m u m ja h o n oziq-ovqat konferensiyasi Rimda (1974-y.) b o ‘lib o'td i. Unda 133 davlat va turli tashkilotlarning vakillari qishloq xo'jaligini rivojlantirish, aholini oziq-ovqat bilan t a ’minlash darajasini yaxshilash, ocharchilik va qahatchüikka barham berish kabi muamm oli m asalalarga e ’tib o r qaratdilar. S hu j u m l a d a n , b u m u a m m o l a r n i hal e t i s h d a X E H z a r u r omillardan biri ekanligi t a ’kidlandi. Taraqqiyotning aniq va sam arador dasturlarini ishlab chiqish B M T ning 1975-yildagi m axsus sessiyasida d a v o m ettirildi. S essiy ad a x o m a s h y o r e s u r s l a r i d a n o q i l o n a f o y d a la n i s h , e n e r g i y a n i n g y a n g i m a n b a l a r i n i t o p i s h v a a t r o f - m u h i t ifloslanishining oldini olish zarurligi k o 'r s a t ib o'tildi. 1976-yili V a n k u v erd a (K a n a d a ) B M T n i n g aholi yashash joylari m uam m osiga bag'ishlangan konferensiyasida har bir davlat o ‘z tabiiy resurslaridan biosferani ifloslam agan holda oqilo n a fo y d a la n is h i z a ru rlig i, m i l i t a r i z a t s i y a m a q s a d id a resurslar isrofgarchilik bilan s arflanayotganligi e ’tirof etildi. BMTning 31 va 32 ( 1976—77) sessiyalarida bu m asalalar bo'yicha Xalqaro hamkorlikning asosiy tamoyillari va tashkiliy jihatlari o'zaro kelishib olindi. S ayyoram izdagi, ayniqsa rivojlanm agan m am lakatlardagi millionlab aholining hayoti, sog‘lig‘i suv muammosi bilan b o g l i q b o ‘lib q o lm o q d a. BMTning 28 (1973), 29 (1974) va 6 (1974)- maxsus sessiyalari jahon bo'ylab kuzatilayotgan suv tanqisligi m u a m m o s i m asala la rig a qaratildi. 1977-yilda M ardel-P la ta ( A r g e n t i n a ) s h a h r i d a u s h b u m u a m m o b o ‘yich a X a l q a r o konferensiya o ‘tkazildi. Unda 116 davlat va turli tashkilotlar qatnashdilar. Bu sessiya va konferensiyalarda suv t a ’minotini yaxshilash, suvlardan oqilona foydalanish masalalari Xalqaro darajada tahlil etildi. Q uruqlikning 1/3 qismidan k o ‘prog‘i qurg'oqchil hududlar h i s o b la n a d i , b u n d a y yerla rn in g m a y d o n i s o 'n g g i y illa rd a antropogen tazyiq ostida y anada kengayib borm oqda. Hozir dunyoning 628 mln. (14%) aholisi shu tufayli zarar k o ‘rm oqda, ya’ni yerlarni «cho'llashuvi» insoniyat oldidigi umumsayyoraviy e k o l o g i k m u a m m o l a r d a n b iri b o ‘lib q o l m o q d a . U s h b u m u am m o g a b a g ‘ishlangan konferensiya 1977-yilda N ayrobida (Keniya) b o ‘lib o ‘tdi. Unda 95 m am lakatdan vakillar ishtirok etdilar. K onfe rensiyada yerlarning « c h o ‘llanish» m uam m osi k e s k i n l a s h i b b o r a y o t g a n l i g i , b u n i n g a s o s iy s a b a b i y er resurslaridan nooqilona foydalanish ekanligidir deb e’tirof etildi. K o n f e r e n s i y a n i n g a so siy n a t i j a l a r i B M T n i n g 33 (1 9 7 7 ) sessiyasida m a ’qullandi. Yerlarni cho‘llashishi bilan kurashish harakatini am a lg a oshirish Y U N E P va Atrof-muhit muhofazasi b o ‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash zimmasiga, keyinchalik BMT ning m a ’muriy muvofiqlashtiruvchi kengashiga yuklatildi. Y e v ro p a d a xavfsizlik va ham korlik Xelsinki (Finlandiya) k e n g a s h id a h a m ekologik m a s a la la rg a keng o 'r in berildi. K e n g a s h x u l o s a l a r i n i n g k a t t a b i r b o ' l i m i a t r o f - m u h i t m u h o f a z a s i g a b a g 'is h l a n d i . U n d a Y e v r o p a va S h im o liy Amerikaning siyosiy arboblari «Xalqlarning farovon yashashi va iqtisodiy taraqqiyotida, hozirgi va kelajak avlod manfaatlari y o i i d a atrof-m uhit muhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalari muhim o ‘rin tutadi. Bu masalalarning hal etilishiga esa faqat Xalqaro hamkorlik yo'li bilangina erishish mumkin» degan xolisona fikrga keldilar. BM Tning 35- (1980) sessiyasida Yer tabiatini saqlab qolish b o ‘yicha «Davlatlarning hozirgi va kelajak avlod oldidagi tarixiy m a s’ulyati haqida»gi rezolyutsiya loyihasi k o 'rib chiqildi va u k o ‘p davlatlar tomonidan m a ’qullandi. 80-yillarda ham BMT to m o n id a n atrof-m uhitning m u h im m asalalariga bag'ishlangan bir q a t o r tadbirlar am alga oshirildi. Jum ladan, 1981-yilda N a y r o b id a energiyaning yangi va q a y ta tiklanadigan manbalari b o 'y ic h a 125 davlat va 56 ta X a lq a ro tashkilot vakillari ishtirokida konferensiya o 'tk az ild i. U n d a energetik tanglikningsabablari k e n g m u h o k a m a qilindi va ochib b e r ild i. E n e r g iy a o l i s h n i n g y a n g i v a q a y t a t i k l a n u v c h i manbalarini kashf etish va ulard a n foydalanish bo'y icha H a ra k a t d a stu ri q ab u l qilindi. B M T n i n g a tro f -m u h it m u h o f a z a s i g a bag'ishlangan tadbirlari orasida qariyb o ‘n yil (1973—82-yillar) davom etgan dengiz suvlaridan foydalanish huquqlari b o 'y ic h a o 't k a z i l g a n 3- konferensiya m u h i m a h a m i y a tg a ega. F a n - te x n ik a n in g shiddatli rivoji o k e a n va dengiz r e s u r s l a r i d a n fo y d a la n i s h im k o n iy a tin i k e n g a y t i r d i va sh u b i l a n b i r g a insonning D unyo okeaniga tazyiqining kuchayishiga olib keldi. 1982-yilda Monteo-Bey (Y a m ay k a)d a konferensiyaning yakuniy h u jjati im zolandi. D engiz h u q u q l a r i b o 'y i c h a k o n v e n s i y a davlatlar tomonidan imzolash uch u n tavsiya etildi. 120 dan ziyod davlatlar bu muhim hujjatni tasdiqladilar. Ushbu konvensiya dengiz va o k ea n la rd an f o y d a la n i s h n i n g x a lq a r o h u q u q v a tartiblariga doir 500 dan ortiq m o d d a la r va bo'limlarini o ‘z ichiga oigan. Jum ladan, unda birinchi m a r ta hududiy suvliklar uch u n 12 milli chegara va 200 milli ek o lo g ik m in ta q a c h e g a ra la ri b e lg il a n i b , u n d a n t a s h q a r i d a g i d e n g iz r e s u r s l a r i b a r c h a insoniyatga tegishli ekanligi k o ‘rsatib o ‘tilgan. 1982-yilda BMT «U m um jahon tabiat Hartiya»sini tasdiqladi. Uni insonning tabiatga m u n o s a b a tin i belgilovchi o ‘ziga xos kodeksi deyish mumkin. 1985-yilda Venada (A v striy a ) B M T ra h n a m o lig id a o z o n q atlam ini m uhofazalash b o 'y i c h a konvensiya q ab u l qilindi. U s h b u k o n v e n s iy ^ d a n k e l ib c h i q i b d u n y o n i n g b i r q a t o r m a m l a k a t l a r i ozon q a tla m in i y em iruvchi m o d d a l a r is h l a b chiqarishni to'liq to'xtatish yoki qisqartirish b o ‘yicha ixtiyoriy m a jb u riy a tla r oldilar. K on v e n siy a d a b u n d an tash q ari ozon qallam ini m uhofazalashning turli jihatlariga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni rivojlantrish va amalga oshirish k o 'z d a tutilgan. 1986-yilda BM T yad ro va radiatsion falokatlar holatlarida X a lqa ro yordam berish yuzasidan konvensiya qabul qildi. 1989-yilda M o skvada BM Tning ekologik vaziyatlar haqida a x b o r o tla r ay irb o sh lash m asalalari bo 'y ich a konferensiyasi o'tkazildi. Hozirgi p a y td a Y U N E P ning axborot xizmati o ‘zida d u n y o n i 99% a h o l i s i n i q a m r a b o ig a n 135 m a m l a k a t n i birlashtirgan. 1989-yilda G a a g a d a a tm o s fe r a n i h im o y a la s h b o 'y i c h a X alqaro konferensiya b o ‘lib o ‘tdi, unda 24 davlat boshliqlari iqlimning umumsayyoraviy isishi va ozon qatlamini yemirilishi ekologik holalga eng k o ‘p x a v f solayotgan jara y o n ekanligini va uning oldini olish u c h u n BM T ra h n a m o lig id a X a lq a ro tashkilot tashkil etish zarurligini ta ’kidladilar. Konferensiya yuqoridagi ja ra y o n la rn in g oldini olishga chaqiruvchi G aaga deklaratsiyasini q abul qildi. Bundan tashqari, deklaratsiyada davlatlar va tashkilotlar tom onidan ekologik m ajburiyatlarni buzg a n lig i uchun X a l q a r o B M T Sudi h a q i d a h a m fik rlar bildirildi. 1989-yilda Nayrobida atrof-muhit holatini nazorat qilib turish maqsadida kosmik laboratoriya barpo etish bo'yicha qaror qabul qiiindi. Y u q o rid a g ila rd an k o 'r i n i b turibdiki, XX asrning 70-80- yillarida B MTning b a r c h a muassasa, h a y ’at va tashkilotlari atro f-m u h it m uhofazasiga yo'naltirilgan faoliyatlarini qayta k o ‘rib chiqdilar va sezilarli kuchaytirdilar. 0 ‘zbekistonning m ustaqillikka erishishi, yangi demokratik jamiyatni qurila boshlagani bir qator muhim, jum la d an , atrof- m uhit muhofazasi sohasidagi Xalqaro hamkorlik masalalarini hal etilishiga yangicha yondashishni taqozo etadi. 0 ‘zbekistonning 1992-yil 2-martda BMTga teng huquqli a ’zo b o 'lib kirishi tabiat m uhofazasi sohasidagi Xalqaro hamkorlik uchun ham keng yo‘l ochib berdi. 1992-yili Rio-de-Janeyroda o ‘t k a z i l g a n B M T n i n g 2 - j a h o n t a b ia tn i m u h o f a z a qilish kongressida Respublikamiz birinchi bor mustaqil davlat sifatida qatnashdi. Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekistonda B MTning atrof-muhit m u a m m o la ri b ilan s h u g 'u lla n u v c h i 7 ta missiyasi fa o liy a t k o ‘r s a t m o q d a , ayniqsa, O ro l va O r o l b o 'y i d a g i e k o lo g ik m uam m olar X alqaro tashkilotlarning d iq q a t markazida bo'lib, ushbu yo'nalishda turli tadbirlar o ‘tkazilm oqda. X a l q a r o h a m j a m i y a t n i n g t a r k i b i y q ism i h i s o b l a n g a n Markaziy Osiyo mintaqasini barq aro r rivojlanishini t a ’minlovchi i j t i m o i y - i q t i s o d i y va e k o l o g i k m u a m m o l a r n i y e c h is h d a O 'z b e k i s t o n X E X m a s a l a l a r i g a k a t t a e ’t i b o r b e r m o q d a . Respublikada tabiatni muhofaza qilish ishlari boshqa davlatlar va Xalqaro tashkilotlar bilan h ar t o m o n la m a hamkorlik qilish orqali amalga oshirilmoqda. M ustaqillik yillarida atrof-muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan oqilo n a foydalanishning turli jihatlarini tartibga soluvchi k o 'p l a b X a lq a ro shartnom alar va bitim lar tuzildi. Respublikam iz X E X n i n g turli y o ‘nalishlari bo'yicha amalga oshirilayotgan X alqaro tadbirlarda faol ishtirok eta boshladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi 1985-yilda b o ‘lib o 'tg a n ozon qatlamini himoya qilish (Vena) konvensiyasi, 1987-yilgi ozon q a t l a m i n i yem iruvchi b i r i k m a l a r b o 'y i c h a P r o t o k o l (Monreal), 1989-yilgi (Bazel) xavfli chiqindilarni chegaralararo tashishni nazorat qilish konvensiyasi, 1992-yilgi (Rio-de-Janeyro) biologik rang-baranglikni saqlash konvensiyasi, 1992-yilgi (Nyu- York) iqlim o'zgarishi to'g'risidagi konvensiyalarga q o ‘shildi. Ushbu y o 'n a lish lard a faol h a r a k a t l a r a m a lg a oshirilm oqda. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi har qanday davlatlararo ham korlik ekologik vaziyatni mahalliy, regional va umumbashariy darajada yaxshilashning asosidir. 0 ‘zbekiston 1992-yilda im z o la n g a n M D H D a v la tl a r a r o E k ologiya K e n g a s h in in g teng h u q u q l i a ’zosi h i s o b la n a d i. R e s p u b l i k a n i n g X E H b o r a s id a g i f a o l i y a t i , a y n i q s a O ro l m u a m m o s ig a q a r a t i l g a n m a s a l a l a r d a y a n a d a y a q q o l r o q namoyon b o 'lm o q d a. 0 ‘zbekistonning faol ishtiroki va s a ’y- h a r a k a t l a r i t u f a y l i O rol d e n g i z i m u a m m o l a r i b o ' y i c h a Davlatlararo Kengash va uning ishchi organi Ijroi q o ‘mitasi, O rolni q u t q a r i s h X a lq a ro fondi t a s h k i l etildi va f a o liy a t ko'rsatm oqda. In so n iy a tn i u chinchi m ing yillikda n i m a l a r k u tm o q d a , insoniyaî ekoiogik tanglik xavfi, inson salomatligini saqlash va m ustahkamlash kabi murakkab m uam m olarni hal eta oladimi? Y u q o r i d a g i v a b o s h q a u m u m b a s h a r i y va m i n t a q a v i y xarakterdagi m u a m m o la r Respublikada 1992-yili tashkil etilgan ekologiya va salom atlik Xalqaro j a m g ‘arm asi «Ekosan»ning diqqat ijiarkazida turibdi. Hozirgi kunda bu jam g'arm aning chet e li a r d a bir n e c h t a v a k o l a t x o n a va b o 'l i n m a l a r i fa o li y a t ko'rsatm oqda U BMT, OBSE, Y U N IS E F , VOZ, Y U N E S K O va boshqa yetakchi Xalqaro tashkilotlar bilan faol hamkorlikda ish olib bo rm o q d a. O'zbekistonning tashabbusi bilan 1995-yili T o s h k e n t d a M a r k a z i y O siy o d a g i m i n t a q a v i y x a v fsiz lik m uammolariga b a g ‘ishlangan Xalqaro seminar o'tkazildi. Unda 20 ta X a lq a ro ta shkilot va 30 dan o rtiq m a m la k a t vakillari ishtirok etdilar. 1995-yilda N u k u s d a M ark aziy O siyo m a m l a k a t la r i va X a lq a ro t a s h k i l o t l a r n i n g O rol dengizi havzasini b a r q a r o r rivojlantirish m asalalari b o ‘yicha Deklaratsiya qabul qilindi. I n s o n i y a t b o s h i g a k o ' l a n k a s o l i b t u r g a n e k o i o g i k falokatlarning oldini olish bo ‘yicha X alqaro hanikorlik m a ’lum darajada sh ak llan g a n va muhim tad b irlar am alga oshirilgan b o ‘lsa-da, hali bu boradagi ishlarni y ana da izchil faollashtirish zarur. Chunki hozirgacha atrof-muhit muhofazasi va insoniyatga yetarli, q u l a y y a s h a s h s h a ro itla rin i y a r a t i s h m a s a la la rin i boshqarib turuvchi tom m a ’nodagi keng ko'lamli, ta ’sirchan, xolis, yagona X a lq a ro tizim vujudga kelgani y o ‘q. K o 'rin ib turibdiki, X E H takomillashib borishi insoniyat taraqqiyotining bundan keyingi bosqichlarida ham muhim hayotiy zaruratlardan biri b o i i b qolaveradi. T e k sh iru v sa v o lla ri 1. XEH n im a uchun zarur? 2. XEH q a n d a y tamoyillarga asoslanishi lozim? 3. XEH d e g a n d a nimani tushunasiz? 4. X E H ning q anda y shakllarini bilasiz? 5 X E H ning 1950-yillargacha bo'lgan davrini t a ’riflang? 6. XEH 1 9 5 0 -1970-yillarda qanday rivojlangan? 7. XEHning 1970-yildan keyingi davrini t a ’riflang? 8. BMTning ekologik faoliyati haqida nim alarni bilasiz? 9. 0 ‘zbekistonning X E H d a g i ishtirokini tushuntiring. 10.MAB (inson va biosfera) dasturi h aqida n im alar bilasiz? Download 6.31 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|