‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

6.3. Ekologiya monitoring!
M o n i t o r i n g tizim id a l i t o m o n i t o r i n g , g i d r o m e t r o l o g i k
m o n i to r in g , b io m o n ito rin g b o ‘li m l a r i b o 'l i b , u la r h a r xil 
mutaxassislikdagi tashkilot va vazirliklar tomonidan o'rganiladi. 
Monitoringni tashkil etishda eng m u h im ishlardan biri n azorat 
m aydonlarini tanlash va uni tegishli a s b o b la r bilan jihozlashdir.
B irlash g an M illatlar T a s h k i l o t in i n g S to k g o lm d a q a b u l
qilingan deklaratsiyasida (1981), atrof-m uhitga toksik va boshqa 
m o d d a la r n i chiqarmaslik, issiqlikni m e ’yoridan oshirmaslik, 
tabiat o'zini tiklay olmaydigan holga kelib qolish holatlarini 
t u g a t is h lozim ligi k o 'r s a t il g a n . B u n i n g uch u n te x n o lo g ik
j a ra y o n la rn i takom illashtirish, k a m chiqindili va k e la ja k d a
c h iq in d isiz te x n o lo g iy a la rg a o ' t i s h z a r u r . K a m c h iq in d ili 
texnologiyaga o ‘tish faqat sa n o a t ko rx o n a la rig ag in a tegishli 
bo'lmay, balki chorvachilikka ham tegishlidir. Chiqindisiz ishlash 
texnologiyasi deganda chiqindilarni yig‘ib olish, zararsizlantirish, 
ularni qayta ishlab biror foydali m ah su lo tg a aylantirish ishlari 
k ira d i. B u n in g uchun k o r x o n a l a r n i n g h a r xil b o 'l i m i d a n
chiqadigan turli tarkibli chiqindi gaz va oqava suvlarini tozalash 
inshootlarida birdaniga tozalamay, alohida-alohida yig'ib olib 
u l a r d a n k e r a k l i m o d d a l a r n i a j r a t i b o lish o s o n l a s h a d i .
T ozalangan gaz va suv esa qay ta ishlatilishi mumkin. X uddi 
shuningdek, bir korxonadan chiqqan chiqindi ikkinchi korxona 
uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.
S hunday qilib, insonlarning xo'jalik, texnik faoliyatlari bilan 
tabiiy m uhit orasidagi m unosabat bir-birlariga bog‘liq tizim 
hisoblanib, ular boshqarilib turilishi lozim. Boshqarish ishlari 
sifatli bajarilsa, tabiiy k o m p o n e n tla rg a yetqaziladigan z a r a r

---

m e ’yoridan oshm asa, ta b ia t jarohatlarining tiklanishi, hatto o ‘z 
holiga kelishi m u m k in . B unda bir tizimda sodir bo'ladigan 
o ‘zgarishlarning a lb a tta boshqasiga ham t a ’sir etishini inobatga 
olish kerak. Tizim ning q a t ’iy chegarasi b o ‘lmaganligi sababli, 
b a ’zan ifloslangan y erla rd a ham k atta o 'z g a ris h la r vujudga 
k e lis h i m u m k i n . M a s a l a n , k is lo ta li y o m g ‘i r l a r y u z l a b
k i l o m e tr l a r g a t a r q a l i b , o ‘simlik, t u p r o q va i n s h o o t l a r n i
shikastlashga olib keladi. Respublikam izda h a m m onitoring 
tizimi tashkil q i l in g a n . H o z ir g a q a d a r b u b o r a d a m a ’lum 
y utuqlarga erishilganligiga q aram ay hali bu so h a d a am alga 
oshirlishi lozim b o ‘lgan ishlar talaygina. Mustaqillikka erishgan 
re sp u b lik am iz A Q S H va s h u kabi t a r a q q i y etg a n b o s h q a
d a v la tla rd a g id e k « M o n i t o r i n g » tashkil etishiga ishonam iz. 
A m e r i k a d a e k o l o g i k m o n i t o r i n g k e n g t a r m o q l i b o ‘lib, 
h u k u m atd an a jra tilgan m a b l a g 1 hisobiga faoliyat k o ‘rsatadi. 
Uning ishlarini Virjiniyadagi Boston ilmiy m arkazi boshqarib 
turadi. Insonni x o ‘jalik faoliyati ta ’sirida o'zgarishi m umkin 
boMgan ham m a tabiiy elementlar nazorat qilinib turiladi. 0 ‘lchov 
ishlari AQSH ning h a m m a yerida bir vaqtda avtom atik o'lchov 
asboblari yordam ida olib boriladi. Bir yoki bir necha shtatlardan 
olingan m a ’lum otlar bir ax borot markaziga yig'iladi. Ular soha 
yaqinligiga q arab g uruhlanib, ekolog mutaxassislar tomonidan 
tekshirilib, um um lashtirilib, tegishli chizma, kesma, xaritalarni 
kom pyuterda tuzib tabiiy muhitdagi o ‘zgarishlar aniqlanadi. 
Zararlanish m e’y o ridan oshgan yerga tezda axborot markazidan 
mutaxassislar ja lb etilib, tekshirish o‘tkaziladi, natijalari asosida 
bildirishnomalar yozilib, u nda tegishli tavsiyalar beriladi. Uning 
bir nusxasi a y b d o r tashkilot rahbariyatiga yuboriladi. Aybdor 
tabiatga keltirgan z a ra m i tezda tuzatmasa, katta jarima toiashga 
m a jb u r etilishini biladi. S h u n in g uchun, ak sa riy a t hollarda 
aybdor o ‘z vaqtida h u k u m a t rahbarlari aralashmasidan tabiiy 
m u h itn i tiklovchi t a d b i r l a r n i o ‘tkazadi. T a b ia td a g i salbiy 
jarayonlarning, uning sababchisini vaqtida aniqlash, o ‘z vaqtida 
tegishli choralar k o 'rish, tabiiy muhitni shikastlanishdan saqlash 
imkoniyatini beradi. Tabiiy muhitdagi o'zgarishlarni o ‘rganish 
va bashoratlashda inson faoliyati ta’siridan tashqari iqlimning 
tabiiy o'z g arib turishini h am inobatga olish zarur. Yerdagi

---

harorat va u bilan bog'liq bo'lgan iqlim o'zgarishlari kunlik, 
fasliy takrorlanishdan tashqari, 11, 22, 90, 170, 350 kabi k o ‘p 
yillar, asrlar va hatto geologik d av rla r d a v o m i d a ro ‘y berishi 
m um kin b o 'lg a n o'zgariishlarni i n o b a tg a olish ham muhim 
ahamiyatga ega.
Markaziy Oiyo kabi quruq va issiq iqlimli sharoitda yozgi 
h a r o ra tn in g p a st kelishi o ‘sim!ik k a s a llik la rin i k o ‘paytirib, 
hosilning pishish m uddatini kechiktirsa, y o g ‘ingarchilik kamligi 
esa suv tanqisligiga sabab b o ‘ladi, a yniqsa lalrhikor yerlarda 
d e h q o n c h ilik qilish va o 'r m o n c h i l i k k a k a t t a salbiy t a ’sir 
k o ‘rsatadi.