‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

EK O LO G IYANING U M U M IY M A SALALAR I
1.1. Ekologiyaning nazariy asoslari
T a b i a t deyilganda biz o 'z im iz n i o ‘ra b turgan havo, suv, 
t u p r o q , tog* jin s la ri, o 's i m l i k v a h a y v o n o t l a r d a n i b o r a t
m u r a k k a b m oddiy borliqni k o ‘z o ‘ngim izga k eltiram iz. U
insonning barcha moddiy va m a ’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi 
yagona m an b a hisoblanadi. Bu j i h a t d a n uni onaga qiyoslab, 
bejizga « O n a tabiat» deb a r d o q la n m a y d i. H ozir inson a q l- 
zakovati tufayli yerdan bir necha milliard yorugMik yiliga teng 
keladigan uzoqliklarni « k o 'r a y o tg a n » b o ‘lsa ham bizga m a ’lu m
bo'lgan Olamda birortayam yer sayyorasining tabiatiga o'x sh a sh
tabiat va hayot shakli m avjudligi aniqlanm agan. Yer ta b ia ti 
yagonaligini yaqqolroq t a s a v v u r qilish oson bo'lishi u c h u n
quyidagi m a ’lumotlarni keltiramiz. Hozirgi ilmiy m a ’lum otlarga 
q a r a g a n d a biz bilgan o la m ( k o i n o t ) b ir-b irid a n b ir n e c h a
yorugM ik yiliga teng m a s o f a l a r d a j o y l a s h g a n b ir n e c h t a
galaktikalardan tashkil topgan. Bu galaktikalarning h a r biri 
n e c h a - n e c h a m illia r d y u l d u z l a r d a n va b o s h q a f a z o v i y
u n s u rla r d a n iborat u lk an t u z ilm a la rd ir. J u m la d a n , b izn in g
Q u y o s h im iz jo y la sh g a n « S o m o n y o ‘li» g a l a k t i k a s i d a 150 
m illiarddan ziyod turli o 'lch a m la rd ag i yulduzlar bo'lib, Q uyosh 
undagi o 'r ta c h a kattalikdagi y u ld u z la r d a n biri h iso b la n a d i, 
xolos. Quyosh atrofidagi 9 ta sayyora va boshqa fazoviy jism lar 
bilan birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Bu sistemaning 
diametri 12 milliard kilometrga teng b o ‘lib, umumiy massasining 
98-99 foizi quyoshda ja m l a n g a n . Bizning yer esa m a n a sh u
sistemaning o'rtacha kattalikdagi bitta sayyorasidir.
Tabiatning inson va jam iy at uchun ahamiyati j u d a k atta va 
turli-tumandir. Uni inson ehtiyojini qondirish jihatlariga q a ra b , 
iqtisodiy, ilmiy, sog‘lom lashtirish, tarbiyaviy va estetik k a b i 
ahamiyatlarini farqlash m um kin.

---

Iqtisodiy aham iyati deyilganda undagi resurslardan (havo, 
tuproq, minerallar, o ‘simlik va hayvonlar) turli ishlab chiqarish 
jarayonlarini tash k il e tish d a asosiy m oddiy ra a n b a sifatida 
foydalanish tushuniladi. M a ’lumki, inson va jam iyat ehtiyojlarini 
qondiruvchi barcha m ah s u lo t va xomashyolar tabiiy m anbalar 
hisobiga yaratiladi.
Ilmiy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, insonning barcha 
bilimlari negizida tab iat va undagi turli jarayonlarni kuzatish, 
o'rganish, tahlil etish va am aliy xulosalar qilish yotadi.
SogMomlashtirish aham iyati deyilganda sof tabiiy unsurlar 
(musaffo havo, toza suv, un u m d o r tuproq, bahavo o ‘rmon)ning 
va shifo b e r u v c h i t a b i i y m o d d a va j a r a y o n l a r n i n g inso n
salomatligiga ijobiy t a ’siri tushuniladi. Bundan qariyb ming yil 
avval yashab o ‘tgan buyuk o ‘tmishdoshimiz A b u Ali ibn Sino 
« O d a m l a r s a l o m a t l i g i t a s h q i s h a r o it b i la n c h a m b a r c h a s
bog'langan» deganda tabiatni aynan shu xususiyatini nazarda 
tutgan bo'lishiga shubha qilmasa ham bo'ladi.
T arb iy a v iy a h a m i y a t i d e y ilg a n d a s o f h a q i q i y t a b i a tn i 
kishilarda oliyjanoblik, xushfe’llik, bag'rikenglik, vatanparvarlik, 
ulug'vorlik, muloyim lik kabi axloqiy xislatlarni uyg'o tish va 
shakllantirish xususiyatlari tushuniladi. Tabiat qo'ynida yoki tez- 
tez u bilan birga bo'lish insonlarningyoshidan q a t ’i nazar ularda 
insoniy fazilatlarning k am ol topishiga yordam beradi. Jamiyatda 
kuzatiladigan ruhiy qashshoqlik, loqaydlik, qo'pollik, jahldorlik, 
r a h m - s h a f q a ts i z l ik , v a h s h iy l i k kabi i l l a tla r n i n g avj olish 
sab a b la rid an biri h a m k ishilarni sun’iy (texnogen) m uhitga 
tushib, tabiatdan ajralib qolganliklaridandir.
Tabiatning estetik aha m iya ti beqiyosdir. Insondagi barcha 
go'zallik, mukammallik, musiqa, tasviriy san’at, kuy-navo hislari 
v a u l a r g a b o 'l g a n e h t i y o j l a r i n i n g negizida t a b i a t y o tad i. 
T ab ia td a g i yam -yashil vodiylar, zilol suvli bu lo q va soylar, 
p u r v i q o n t o g 'l a r , b e p o y o n kengliklar, r a n g - b a r a n g gullar, 
x u s h o v o z va c h iro y li q u s h l a r inson u c h u n f a q a t m o d d iy
n e ’m a t l a r m a n b a i g i n a e m a s , balki b i t m a s - t u g a n m a s ijod, 
g o ‘zallik, did va ruhiy q u v v a t manbaidirlar.
Ko'rinib turibdiki, inson ham jismonan, ham ruhan atrof- 
tabiiy muhit bilan uzviy bogMiq ekan. U tirik organizm sifatida

---

o ‘z mavjudligini t a ’minlash uchun d o im o tab iat bilan modda, 
energiya va ax borot almashib turishga m ajburdir. Bu degan so‘z, 
inson tabiatni tarkibiy qismi sifatida u bilan birgalikda, uni ichida 
mavjud b o i a oladi demakdir.
Insonning tabiatga t a ’siri boshqa faol b o 'lm a g a n mavjudotlar 
(o‘simlik va hayvonot) t a ’siriga nisbatan faol va xarakteri jihatdan 
tubdan farq qiladi. Y a ’ni, inson ongi tufayli tabiatni o ‘z ehtiyoji 
va m aqsadiga m uvofiq tarzda o 'z g a r t i r i s h va moslashtirish 
im koniyatiga ega. T ab ia t bilan b o 'l a d i g a n m u n o sa b a tla rd a
insonga faollik va boshqa tirik m avjudotlar orasida yetakchilik 
qilish huquqini beruvchi omil inson ongi ijtimoiy muhitda, ya’ni 
jamiyatda shakllanadi. Yuqoridagi fikrlardan kelibchiqib insonni 
ikkita, y a ’ni tabiiy va ijtimoiy m u h itla rn in g mahsuli b o ‘lgan 
b io ijtim o iy m a v j u d o t d e b a t a s h m u m k i n . I n s o n d a h a m
moddiy(tana) va ruhiy (ong) mohiyat mujassamlashgandir. U tirik 
m avjudot sifa tid a tab iat m ahsuli, o n g i tu fayli esa ijtimoiy 
m u h it( ja m iy a t) m ah su li h i s o b la n a d i. 0 ‘z la r in in g biologik 
xususiyatlari, ijtimoiy mavqelari va b o sh q a sharoitlariga k o 'ra
turlicha ongga ega bo'lgan kishilar birgalikda kishilik jamiyatini 
tashkil etadilar. Bundan ko'rinib turibdiki, inson tabiat bilan 
jamiyat o'rtasidagi bogiovchi ko'prik vazifasini o ‘taydi. Bundan 
yana shunday xulosa ham kelib chiqadiki, inson tabiatni uzviy 
tarkibiy qismi boMganligi uchun ular tashkil etgan jamiyat ham 
tabiatsiz m a v ju d b o ‘la olmaydi. B o sh q a c h a qilib aytganda, 
t a b i a t , inson va j a m i y a t y a x lit b ir t iz i m s i f a t id a fa o liy a t 
ko'rsa tad ila r ham da ular m azkur tizim ning tarkibiy qismlari 
bo ‘lib hisoblanadilar. M azkur o 'r in d a shuni ham esda tutish 
zarurki, tizimning komponentlaridan biri bo'lmish jamiyat ong 
tufayli moddiy borliqning eng oliy rivojlangan shakli hisoblanadi. 
U bir q a t o r o 'z ig a xos ichki ijtim oiy q o n u n i y a t l a r asosida 
riv o jla n a d i. M a n a s h u q o n u n i y a t l a r n i t iz im n in g b o s h q a
komponent(tabiat va inson)lari rivojiga to'siq bo'lmasligi ekologik 
jihatdan muhim ahamiyatga ega. M a ’lumki, h a rq a n d a y tizimning 
b a r q a ro rlig i k o m p o n e n t l a r n i n g o ' z a r o m u n o s i b ra v ish d a
rivojlanishi va ular orasidagi m u n o sab atlar muvozanatlashgan 
holatda boMishini taqozo etadi, aks holda tizim buziladi va asi 
xususiyatlarini yo'qotadi.

---

Y u qorida gila rdan quyidagi xulosalarni qilish mumkin:
• Yer sayyorasi va undagi tabiat hamda hayot shakli insonga 
m a ’lum b o 'l g a n O lam da yagonadir;
• t a b i i y b o r l i q inson va j a m i y a t n i n g y a g o n a m o d d iy
negizidir;
• tabiat, inson va jamiyatni yaxlit tizim deb qarab, ularni 
birgalikda o ‘rganish zarur;
• bu tizimning biror-bir kom ponentidagi o'zgarish uning 
boshqa k o m p o n e n tla rid a adekvat tarzdagi ijobiy yoki salbiy 
o'zgarishlarning yuz berishiga olib keladi.
Mavjud ilmiy m anbalarga asoslanib, yer sayyorasi yoshini 
4,7 mlrd yil d eb aytish mumkin. M ana shu o 'tg a n uzoq geologik 
davr m o b a y n id a yerda o'ziga xos tabiat shakllangan (1-rasm). 
Yer tabiatining evolutsion, spiralsimon tadrijiy taraqqiyoti bir 
necha b osqichlarga bo'linadi va ularning h ar biri o ‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Tabiatningshakllanishi, evolutsiyasi va asosiy 
x u s u s i y a t l a r i n i o ' r g a n i s h b i l a n b i r q a t o r ta b i i y f a n l a r
s h u g 'u l l a n a d i . E k o l o g i y a fa n i n u q t a y i n a z a r i d a n t a b i a t
kom ponentlari orasidagi va ular ichidagi m uvozanat qanday 
qaror topganligi ham d a uni jamiyatning tabiatga t a ’siri kuchayib 
borayotgan hozirgi paytda qanday qilib saqlab turish mumkinligi 
asosiy a h a m iy a tg a ega. Tabiatni tashkil etuvchi tarkibiy qismlar 
havo, suv, t o g ‘ jinslari, o ‘simlik va h a y v o n o tla r orasida va 
tabiatdagi turli m o d d a va energiya almashinuvi jarayonlarida, 
uzoq geologik d a v rla r mobaynida o ‘ziga xos barqarorlik holati 
yuzaga kelgan. T ab ia td a g i m an a shu barqarorlik tabiiy yoki 
ekologik m uvozanat deb ataladi. Yerning tabiati o ‘ziga xos 
ko'rsatkich va qonuniyatlarga ega bo‘lgan turli ichki va tashqi 
t a ’sirlarga m a ’lum darajada bardosh bera oladigan m urakkab 
fu nksional tizim dir. Bu tizimning tashkil etuvchilari, y a ’ni 
tabiatning tark ib iy qismlari doim o o‘zgarish va rivojlanishda 
bo'lgani tufayli undagi muvozanat ham dinamik holatda mavjud 
bo'la oladi.
Tabiatning nozikligi, garchi u ulkan tuzilma bo'lsa ham, unga 
t a ’sir etishning osonligi aynan undagi m a n a shu m uvozanat 
holati tufaylidir. Chunki, muvozanatdagi tizimni izdan chiqarish 
uchun uncha k o ‘p kuch talab etilmasligi h am m aga o ‘rta m aktab

---

fizikasidan ayon. Tabiiy m uvozanatning izdan chiqishi tabiatning 
buzilishi demakdir, uning izdan chiqishiga esa, k o 'p hollarda 
insonning tabiatg a k o ‘r - k o ‘ro n a , uzoqni k o ‘zlam a y , tab iat 
qonunlarini mensimay tazyiq k o ‘rsatishi sabab b o 'ladi. Inson 
o ‘zining biror-bir ehtiyojini q o ndirish m a q s a d id a ta b ia t d a n
foydalanadi va shu j a r a y o n d a uning b iro rta yoki b ir necha 
k o m p o n e n t i n i o ‘z g a r t i r a d i , k o ' p i n c h a b u t a ’sir j a r a y o n i
kom ponentlararo yoki u lar ichidagi muvozanat holatini buzadi.
l-rasm . B io sleran in g evolutsion ta ra q q iy o ti 
(M a n b a : F .R a m a d u , 1998).
Demak, tabiat-inson-jam iyat o'ziga xos ichki qonuniyatlar 
asosida shakllangan tizim b o 'l i b , bu tizim h a m m u v o z a n a t
holatdagina eng barqaror bo'lishi mumkin. Hozirgi paytda tabiiy 
tizimdagi m u v o z a n a tn in g b a rq a ro rlig i ta b i a t b ila n ja m iy a t 
o ‘rtasidagi munosabatlarni qay darajada mutanosiblashganligi va 
o'z aro kelishilgan tarzda hal etilishi bilan belgilanadi. Demak, 
qisqacha quyidagi xulosalarni qilish mumkin:

---

• tabiatni tashkil etuvchi barcha tarkibiy qismlar va undagi 
j a r a y o n l a r o 'z a r o va ichki din am ik m uvozanat h o latd ag in a 
b a r q a ro r mavjud b o 'la oladilar;
• bu m uvozanat uzoq geologik jarayonlar t a ’sirida qaro r 
topgan;
• tabiatning nozikligi va unga ta’sir etishning osonligi, aynan 
shu m u v o zan a t tufaylidir;
• muvozanatning izdan chiqarilishi uzoq davrlar mobaynida 
shakllangan tabiatni buzish demakdir.
M a ’lum bo'ldiki, inson tabiatning tarkibiy qismi sifatida u 
b ila n b irg a lik d a yashaydi. In so n ta b ia td a n o ‘z m a n fa a tla ri 
y o i i d a foydalanish jara y o n id a unga turli ta ’sirlarni o ‘tkazadi. 
M a s a l a n , o z u q a va x o m a s h y o olish m a q s a d i d a k o ‘p l a b
m a y d o n l a r d a o ‘zi x o h la g a n ekinlarni yetishtiradi, yerlarni 
h a y d a y d i , s u g ' o r a d i y o k i t u r l i s a n o a t is h la b c h i q a r i s h
k o r x o n a la r i n i tashkil etish u c h u n k o n lar ochadi. Insonning 
b u n d a y ishlab chiqarish faoliyatlari turlarini sanab ad o g 'ig a
y e tis h q iy in . I n s o n l a r v a u l a r d a n tash k il t o p g a n j a m i y a t
mavjudligini taraqqiyotning moddiy negizi hisoblangan tabiatsiz 
t a s a v v u r e ti b b o 'l m a y d i . I n s o n t a b i a t n e ’m a t l a r i d a n va 
k u c h la rid a n foydalanuvchi h a m d a ularni boshqaruvchi kuch 
sifatida o ‘zini n am oyon qiladi. Insonlarning tabiatga t a ’siri 
b o s h q a tirik m a v j u d o t la r d a n tu b d a n farq qiladi. In s o n d a n
bo sh q a b archa tirik organizm larning tabiatga t a ’siri oddiy tabiiy 
ja ra y o n la rd a n iborat b o i i b , tabiat qonunlari orqali boshqariladi 
va tab iatg a kuchli t a ’sir ko'rsatm aydi. Insonlar esa ongi tufayli 
tab iatg a sezilarli t a ’sir o 'tk a z a oladi. Tabiatga insonlarning turli 
ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida o ‘tkazadigan t a ’sirlari 
antropogen t a ’sirlar deyiladi. Insonning ishlab chiqarish faoliyati 
ja m iy a td a kechadi. S hundan kelib chiqib, tabiatga antropogen 
t a ’sirni ja m iyatning tabiatga t a ’siri sifatida tushunish mumkin. 
J a m i y a t t o m o n id a n t a b ia tg a o 'tk az ila d ig a n o 'z a ro t a ’sirlar 
x a r a k te r i va k o ‘lamiga q a r a b turli mualliflar uni bir necha 
bosqichlarga ajratib o ‘rganishni taklif etadilar. Misol uchun, 
b a ’zi b ir m ualliflar o‘ziniki qilib olish, agrar, industrial va 
noosferadan iborat t o 'r t ta bosqichga ajratsalar, boshqalari 
biogen, ag ra r va texnogendan iborat uchta bosqichlarni ko'rsatib

---

o 'tad ilar. Bu bosqichlar nechtaligi va q a n d a y nom lan ish id a n
q a t ’i nazar ulardagi bitta um um iylikni payqash m um kin. Bu 
jamiyatning tabiatga ta’sirini oddiyroq v a kuchsizroq d a rajad an
m urakkabroq va kuchliroq daraja tomon oshib borishidir. Bunga 
inson ongining rivoji bilan b o g ‘liq holda m ehnat qurollarini va 
ishlab chiqarish texnologiyalarini b o rg a n sari ta k o m illa sh ib
borishi asosiy sabab b o ‘Iadi. Bu yerda shuni h am unutm aslik 
k e ra k k i, jam iy atn in g t a b i a t g a t a ’siri k u c h a y ib b o r g a n sari 
tabiatning jamiyatga aks t a ’siri ham kuchayaveradi, y a ’ni bu 
t a ’sirlar o'zaro aks t a ’sirlar b o'lib, ular jam iy at ishlab chiqarish 
k u c h l a r i n i n g t a r a q q i y o t d a r a j a s i v a i s h l a b c h i q a r i s h
m unosabatlarining xarakteri bilan belgilanadi.
In soniyat ta ra q q iy o tin in g so 'n g g i b o s q ic h la rid a t a b ia tg a
a n tro p o g e n t a ’sir beqiyos d a r a j a d a o ‘sdi. B unga s a b a b , inson 
o ngining rivojlanishi tu fayli fan va texnika t a r a q q i y o ti n in g
jadallashuvidir. Ikkinchi m in g yillikning s o 'n g i 50-60-yillari 
ich id a yuz bergan ilm iy-texn ik a inqilobi ( I T I) k u t i l m a g a n
j ara y o n emas, balki ja m iy a t taraqqiyotini yangi bosqichga olib 
o 't u v c h i q onuniy z a r u r a t edi. U in s o n iy a t o ld id a t a b i a t g a
t a ’sir etishning beqiyos im k o n iy a tla rin i ochib berdi, u tufayli 
k i s h ila r n i n g y a sh a sh s h a r o i t l a r i k e s k in o ‘z g a r i b m a ’lum
d a r a ja d a yaxshilandi. Bu hol o ‘z n a v b a tid a yer a h olisini j a d a l 
k o ' p a y i s h i g a , j a m i y a t n i n g b i r q a t o r t e x n i k , i q t i s o d i y
k o 'r s a t k i c h l a r i n i n g y u z l a b , m i n g la b m a r t a o s h i s h i g a va 
insonning tabiat u s tidan « h u k m ro n » lik qilishiga y o ‘l ochib 
berdi.
Y u q o r i d a g i f i k r l a r n i n g d a lili s i f a t i d a q u y i d a g i b a ’zi 
m a ’lumotlarni keltirish m um kin: so'nggi yuz yil ichida dunyo 
aholisi salkam 4 b a r o b a rg a (2-rasm); inson y a r a t g a n texnik 
vositalarning o'r tacha h a r a k a t tezligi -100 b arobarga; energiya 
olish m iqdori -1000 b a r o b a r g a ; harbiy q u r o l l a r q u v v a ti -
1000000 barobarga ortdi. H ozirga kelib yer yuzidagi qishloq 
xo'jaligiga yaroqli yerlarning - 70 %i, o 'r m o n la r n in g - 50 %i, 
biologik resurslarning - 70 Voi, chuchuk suv zaxiralarining - 20 
%i insonlar tomonidan o ‘zlashtirilib foydalanilmoqda. Yiliga yer 
q a ’ridan turli m aqsadlarda 120 mlrd. tonna turli m inerallar va 
t o g ‘ jin sla ri qazib o l i n m o q d a , 900 k m 1 t o z a - c h u c h u k suv

---

2-rasm . D u n y o n in g e n g yirik m in taq alarid a 
ah o li sonining oshib b o rish i (M a n b a : F .R a m a d u , 1998).
sarflan m o q d a, ekin m ay donlariga 500 min. tonna minerai o ‘g ‘it 
va 4 min. tonnadan ziyod turli zaharli pestitsidlar qo'llanilmoqda,
3 mlrd. to n n a neft mahsulotlari ishlatilmoqda, 250 mingdan ortiq 
yangi kimyoviy m o d d alar sintez qilinmoqda. Bunday misollarni 
y a n a d a k o ‘p l a b k e l t i r i s h m u m k i n . H o z ir g a k e lib i n s o n
to m o n id a n yaratilayotgan m o d d a l a r va amalga oshirilayotgan 
ja ra y o n la r ko'lam i shu d ara ja g a yetdiki, yerda o ‘ziga xos sun’iy 
yoki antropogen modda va energiya almashinuvi real voqelikka 
ay lanib qoldi. B a’zi hollarda b u jarayon tabiiy ja ra yonlardan 
ham ustunlik qilmoqda. T ab ia t bilan bo‘ladigan munosabatlarda 
uning qonuniyatlarini pisand etmaslik yoki yetarlicha e ’tiborga 
o l m a s l ik , ITI i m k o n i y a t l a r i d a n k o 'p i n c h a bir to m o n lu m a
n o t o ‘g ‘ri foydalanish dastavval tabiatda, so'ngra esa jam iyat 
va inson hayotida bir q ator kutilm agan salbiy oqibatlarni yuzaga 
keltiradi. Tabiatdagi va u bilan jam iy at o'rtasidagi m uvozanat 
huziladi. A gar inson tom o n id a n tabiatga o ‘tqaziladigan salbiy 
t a ’sirlar kuchli va uzoq d a y o m etsa, tabiat bunday tazyiqqa 
bard o sh bera olmay tezlik bilan tanazzulga uchraydi, inson va 
jam iy atn in g moddiy negizi b o 'lg a n tabiat zaiflashib asl holatini

---

yo'qotadi. Hozirga kelib, tabiatga insonlarning t a ’siri keskin 
ortishi oqibatida tabiatimizdagi bir q a t o r salbiy o'zgarishlar 
kuchayib, jamiyatimizning kelajagi xav f ostida qolmoqda. Buni 
quyidagilarda ko'rish mumkin: sayyoramiz b o 'y la b atrof-muhit 
holati kundan-kunga salbiy tomonga o ‘zgarib bormoqda, dunyo 
aholisining yarmi yetarlicha to ‘yib o vqat yemaydi, uchdan biri 
toza ichimlik suvi bilan t a ’m inlanm agan, t o ‘rtd an biri savodsiz, 
k o ‘p m am lakatlarda insonlar salomatligi yomonlashib, bolalar 
o ‘limi yuqori, turli mintaqalarda har xil urushlar va nizolar avjiga 
chiqmoqda, inson ehtiyoji uchun zarur b o 'lg a n ko'plab moddiy 
ne’m atlar kam ayib borm oqda. S hunday bir sharoitda insoniyat 
o ‘z ishlab chiqarish faoliyatini m ukam m allashtirish va tabiatga 
kamroq ziyon yetkazadigan texnologiyalarni tezroq joriy etishga 
juda sekinlik bilan k irish m o q d a. H o z irg i k u n d a ta b ia td a n
olinayotgan turli xomashyolarning o 'r ta c h a h ar 100 birligidan 
faqat 3 -4 tasidan foydalaniladi, xolos. N o o q ilo n a foydalanish 
tufayli keyingi 1,5 ming yil ichida yer yuzasidagi o'rmonzorlar 
47 % dan 27 %ga tushib qoldi, q u ru q lik n in g 30 %i ch o ‘l va 
sahrolarga aylandi. S a h ro - c h o ila r yiliga 6 min. gektar tezlik 
bilan kengaymoqda. Yiliga tabiatga chiqarib tashlanayotgan turli 
chiqindilar miqdori 100 m lrd.tonnadan k o ‘pni tashkil etmoqda. 
So'ngi 100 yil ichida 2 mlrd. gektar ekin m aydonlari eroziyaga 
uchrab ishdan chiqdi.
Tabiatdagi salbiy o‘zgarishlar majm ui birinchi galda insonlar 
salomatligiga k a tta ziyon y etk a z m o q d a . A holining umumiy 
kasallanish darajasi to‘xtovsiz o ‘sib b o rm o q d a , nafas yollari, 
oshqozon-ichak, onkologik, allergik, yurak, qon-tomir va asab 
k a s a llik la ri k o 'p a y i b , y angi n o m a ’l u m k a s a ll i k la r pay d o
bo‘lmoqda. Dunyoni larzaga solib turgan S P ID kasalligi borgan 
sari k o'proq kishilarni o ‘z domiga to rtm o q d a. Tabiatdagi salbiy 
o ‘zgarishlar oqibatida inson yashash muhitinining yomonlashuvi 
bilan xarakterlanadigan ekologik muammolar yuz bermoqda. 
Bunday m uam m olar t a ’sir doirasining k o 'lam ig a qarab, shartli 
ravishda umumsayyoraviy yoki um um bashariy, mintaqaviy va 
mahalliy ekologik m uam m olarga boMish mumkin.
Umumsayyoraviy ekologik m uam m olar sifatida aholining 
shiddatli tarzda tartibsiz ko'payib borishi ( 1-jadval), xomashyo

---

va energetik resurslarning kam ayib borayotganligi, havo, suv, 
tuproqlarning ifloslanishi bilan bog'liq b o 'lg a n muam m olarni 
aytib o 'tish m um kin.