‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

geoiogik modda aylanishi va tirik organizm lar ishtirokidagi kichik 
k o ‘lamli biologik modda aylanishi yuz beradi. Katta ko'lam d ag i 
m o d d a va energiya almashinuvi o ‘z n avb atida quyidagi u ch
yo'nalishda kechadi: a) quyosh energiyasi t a ’sirida suv va h avo 
massasining harakati tufayli yuz beruvchi m oddalar aylanishi;
b) turli m ex an ik , fizik-kim yoviy j a r a y o n l a r evaziga s o d i r
e t i l a d ig a n m o d d a l a r a y la n is h i; d) y e r q a ’ridagi t e k t o n i k
j a r a y o n la r t a ’siridagi m o d d a va en e rg iy aning harak ati. Bu 
jarayonlarga vulqonlarning otilishi, yer p o ‘stlog‘idagi siljishlar, 
yerning chuq ur qatlamlaridan ajralib chiqadigan issiqlik kabi 
jarayonlarni misol tariqasida k o ‘rsatish mumkin. Katta geoiogik 
m odda aylanishi asosan quruqlik bilan suvliklar orasidagi suv 
aylanishi tarzida namoyon bo'ladi. T a b ia td a suvning aylanm a 
harakati quyidagicha yuz beradi. Suv yer yuzasiga asosan yog'in-

---

sochin tarzida tushadi. B unda uning m a ’lum qismi o'simlik va 
boshqa tirik organizm larning suv bug‘latishi, ochiq suv havzalari 
suvlarining va yer yuzasi b o ‘ylab sodir bo'ladigan b u g ‘lanishlar 
hisobiga atm osferaga q a y ta ko'tariladi. Y ana m a ’lum qismi yer 
usti va osti oqim la ri ta rz id a dengiz va o k ea n la rg a qaytad a n
q o ‘shiladi. A tm osferaga k o ‘tarilgan suv bug'lari yana qaytadan 
yog‘in-sochin h olida yer yuzasiga tushadi. Shu tariqa suvning 
aylanma harakati a m a lg a oshadi.
Suvning a y l a n m a h a r a k a t i jara y o n id a suv o ‘zi bilan bir 
q a n c h a m o d d a l a r v a e n e rg iy a n i bir j o y d a n b o s h q a j o y g a
k o ‘chiradi, to g ‘ jinslarini yemiradi, qayta yotqiziqlar hosil qiladi 
va shu kabi j a r a y o n l a r n i am alga oshiradi. K ichik k o ‘lamli 
biologik m odda va energiya aylanishi turli tirik organizmlarning 
ishtirokida kechadi, y a ’ni b u turdagi m o d d a alm ashinuvida 
o r g a n i z m l a r n i n g h a y o t f a o li y a ti y e t a k c h i r o i o 'y n a y d i .
Biosferadagi asosiy ja r a y o n l a r uglerod elementining aylanma 
harakati bilan b o g 'liq h o ld a kechadi (7-rasm).
7-rasm. T a b ia td a k a rb o n a t angidridning ay lan m a h a ra k a ti 
(M a n b a : F .R am ad u , 1998)

---

Tirik mavjudotlarning organik m o d d a s i asosini m ana shu 
elem ent tash k il qiladi. U g le r o d o 's i m l ik la r d a g i fotosintez 
jarayonida karb o n at angidridini yutilishi hisobiga turli organik 
m o d d a l a r d a to 'p la n a d i. T a b i a t d a g i b o s h q a fizik-kim yoviy 
j a r a y o n l a r d a h am m a ’lum m i q d o r u g le ro d n in g yutilishi va 
t o ‘planishi am alga oshadi, am m o bu u n in g aylanma h arakatida 
sezilarli o 'rin tutmaydi.
0 ‘simliklar tomonidan o'zlashtirilgan uglerod ularning o ‘zi 
va b o s h q a t i r i k o r g a n i z m l a r , j u m l a d a n , h a y v o n o t v a
m i k r o o r g a n i z m l a r n i n g n a f a s o l i s h i h a m d a q o l d i q l a r i n i
p a rc h a la n ish i jara y o n id a y an a k a r b o n a t angidridi s haklida 
atmosfera havosiga ajralib chiqadi.
Organizm lar o ‘zlashtirgan uglerodning bir qismi yer q a ’rida 
k o ‘mir, neft, gaz k o ‘rinishida va suvliklar ostida cho‘kma sifatida 
m a ’lum m u d d atg a faol h a ra k a td a n ch e tg a chiqadi. Uglerodni 
biosferadagi aylanm a harakatida a n tro p o g e n omil ham faol rol 
o ‘ynaydi. Hozirgi paytda turli ishlab chiqarish jarayonlaridan 
havoga yiliga 1,254* 10’ tonna k a r b o n a t angidridi chiqarilmoqda. 
B u n d a n ta s h q a r i, insonlarning t u r l i e h tiy o jla ri uch u n s a r f
b o ‘layotgan uglerodning yillik m iq d o ri 5,6*109tonnani tashkil 
etm o q d a. K a r b o n a t angidridi, k is lo r o d , azot va boshqa b ir 
q a n c h a g a z sim o n m o d d a l a i n i n g k o ‘p l a b hosil b o 'lish i va 
tabiatdagi aylanma harakati ham tirik organizmlar faoliyati bilan 
b o g 'l i q . F o to s i n t e z j a r a y o n i d a k i s l o r o d ajra lib , k a r b o n a t
angidridi yutilsa, organik m od d alarn in g parchalanishida buning 
teskarisi r o ‘y beradi. Hozirgi atm osferadagi kislorod va k arbonat 
a n g i d r i d i n i n g o 'z g a ris h re jim i h a m f o to s i n t e z n a t i j a s i d a
boshqariladi. Ozon qavatining shakllanishi ham yer sayyorasida 
hayo tn in g p a y d o boMishi bilan b o g ‘liq, chunki organizm lar 
i s h t i r o k i d a hosil b o ‘lgan k i s l o r o d a t m o s f e r a n i n g y u q o r i
qismlarida ultrabinafsha nurlar t a ’sirida ozonga aylanadi.
T irik org a n iz m la r a t r o f - m u h i tg a m oslash ish bilan birga 
o'zlari uchun m a ’lum darajada q ulay sharoit yaratadilar, y a ’ni 
muhitni o'zgartiradilar. Havodagi k a r b o n a t angidridining asosiy 
q is m i t i r i k o r g a n i z m l a r n i n g n a f a s o l i s h i va u l a r n i n g
qoldiq la rin in g parchalanishi n a t ij a s i d a hosil b o ‘ladi h a m d a
hozirgi m u v o z a n a tla s h g a n m a r o m s a q l a n i b tu ra d i. T i r i k

---

organizmlar faoliyati bilan b o g li q bo'lgan gazlar qatoriga azot, 
metan, v o d o ro d sulfid va boshqa uchuvchan birikmalar ham 
kiradilar. J u d a k o ‘p o'simliklar va hayvonlar o'z laridan turli 
gazsimon m o d d a la rn i ajratib chiqaradilar.
Organizmlarning hayotiy faoliyatlari natijasida yuz beradigan 
o ksidlanish-qaytarilish ja ra yoni tabiatdagi azot, oltingugurt, 
temir, m arganets va boshqa elementlarning aylanm a harakatida 
asosiy o ‘rin tutadi. G e te ro tro f organizmlar yoki tayyor organik 
m od d alar hisobiga yashovchi hayvonotlar va mikroorganizmlar 
ham turli m o d d alarn i aylanma harakatida m uhim o ‘rin tutadilar. 
U la r oziqlanish j a r a y o n i d a o'sim liklar t o ‘p lag an m o d d a va 
energiyani turli d a r a ja d a parchalaydilar va ularni yana asl holiga 
q a y t a r a d i l a r . B a ’zi o r g a n iz m la r fa o liy a ti tufayli t a b ia t d a , 
masalan, suv o 't la r i d a magniy, chig'anoqlarda fosfor, kalsiy, 
n a t r i y , o l t i n g u g u r t , a l y u m in iy , y o d k a b i e l e m e n t l a r n i n g
to'p lanishi va q a y t a taqsimlanishi yuz beradi. Denitrifikator, 
s u l f a t r e d u k s i f i k a t o r , s ia n b a k t e r i y a l a r k a b i b ir q a n c h a
m ik ro o rg an iz m lar azot, oltingugurt, temir, m arganetslarning 
h a r a k a t c h a n s h a k l g a o 'tis h i va t o 'p l a n i s h i d a m u h im o ‘rin 
tutadilar. G eologik va biologik m oddalar aylanishi haqida fikr 
y u ritilg a n d a u l a r n i b ir-biriga bog‘liq b o 'l g a n j a r a y o n l a r
ekanligini y o d d a n chiqarmaslik zarur. C hunki bu ikki jarayon 
d o i m o b i r g a l i k d a y u z b e r a d i v a u l a r n i b i r b u t u n
um um sayyoraviy m o d d a la r aylanishi deb h am aytish mumkin.