‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

A T M O S F E R A M U H O F A Z A S I
2.1. Atmosferaning tuzilishi va tarkibi
Yer kurrasini o ‘ra b oigan havo qatlami «atmosfera» deyiladi. 
Atmosfera o'zining hajmi bo'yicha yer sayyorasining qolgan 
qismlaridan bir necha m a rta katta b o iis h ig a qaram ay, uning 
massasi yer m assasidan 0,000001 ga yaqin qismini tashkil etadi, 
xolos. A tm o sfe ra n in g yuq o ri chegarasi deb shartli ravishda 
yerning tortish kuchi bilan uning aylanishi evaziga markazdan 
intilish kuchi m uvofíqlashgan joyi qabul qilingan. Bu sathda 
atmosfera bilan yerning o 'z aro b o g ianishi y o ‘qoladi. Hisob- 
kitoblarga k o 'r a , bu sath ellepsoidal yuzagacha bo'lib, ekvatorda 
42, q u tb la rd a 48 m in g km. balandlikda joylashgan. Shunga 
qaram asdan, atm osferaning deyarli barcha massasi (99 % dan 
ortig'i) uning quyi qatlam iga - troposfera va stratosferaga to ‘g‘ri 
keladi. Atmosfera balandligi ortishi bilan uning tarkibiy qismi, 
zichligi, harorati va havoning harakat tezligi o ‘zgarib boradi.
km
jjíi
ShimJl siuUg'i
Slnwdtn
Tt*№%n
-♦«i
• 'N ’K,
8-rasm . A tm osferaning vertikal tuzilishi 
va h a ro ra tn in g y u q o rig a q a ra b o 'z g a rib b orish sxemasi.

---

Atmosferaning eng pastki qismi troposfera deb atalib, havo 
massasining 0,8 d a n ortiq qismini o ‘z ichiga oladi. Bu qatlamda 
balandlikni h ar 1 km.ga ortishi bilan h a r o ra t o 'r ta c h a -6°C ga 
pasaya boradi. Troposferaning qalinligi q u t b kengliklarida 8 - 
10 km. b o i i b , ekvatorda 16-18 km.ni tashkil etadi. Zichligi esa, 
yerdan baland ko'tarilgan sari kamayib b oradi. Troposferaning 
yuqorida, stratosferaga o ‘tish qismida h a r o ra t, aksincha, sovib 
-50°C dan -80°C gacha yetadi. S tra to sfe ra d a yerdan 25 km. 
balandlikkacha harorat o'zgarm ay qoladi. Stratosfera bo'ylab 
quyoshning ultrabinafsha nurlari t a ’sirida o z o n ( 0 3) hosil b o ‘ladi. 
U n in g eng k o ‘p k o n s e n t r a ts i y a s i y er y u z i d a n 2 2 -2 5 km. 
balandlikda kuzatiladi. Ozon yer sathining yuqori kengliklarida 
k o ‘p, o 'r ta va quyi kengliklarida kam kuzatiladi. U ningm iqdori 
faslga qarab ham o'z garib turadi: b ah o rd a k o 'p a y a d i, kuzda esa 
kamayadi. Y erdan 55 km. balandlikkacha h a r o r a t ortib, -3-0°C 
ga yetadi. Stratosferadan so‘ng mezosfera q atlam i joylashgan 
b o i ib , uning yerdan balandligi 85 km .gacha boradi. Bu qavatda 
harorat asta-sekin pasayib, 85-95 km. b a la n d lik d a -100°C dan 
130°C ga yetadi. Bu qavatdan yuqorida ionosfera yoki termosfera 
qavati joylashgan. Uning balandligi yerdan 200-300 km.gacha 
boradi. Bu yerda harorat yana ortib 1000°C atrofida b o ‘ladi. 
Ionosfera qavatidan keyin egzosfera qavati keladi. Uning eng 
yuqori chegarasi yer sathidan 2000 k m .b a la n d lik d a joylashgan. 
Bu qavatning yuqori qismida atmosferaning asosiy tarkibi neytral 
vodoroddan, p ro to n va elektronlardan tashkil topgan.
Eng toza havo okean suvlari ustidadir. Q ishloqlar ustida 
havodagi chang zarralari miqdori okean yuzasidagiga nisbatan 
10 barobar, s haha rlar ustida 35 b aro b ar, s a n o a t korxonalari 
ustida 150 barobargacha ortiq bo'ladi. H a v o n in g chang bilan 
ifloslanishi, asosan, yer sathidan 1,5-2 km . balandlikkacha 
kuzatiladi va quyosh nurlarini yozda 20 % ini, qishda 50 % ini 
tutib qoladi. Yerda hayotning davom etishi, asosan, havoning 
tozaligiga b o g ‘liq. Masalan, inson ovqatsiz va suvsiz bir necha 
kun yashay olishi mumkin, am mo havosiz fa qat 5 minutgina 
yashaydi. Bir kishi kuniga 1 kg ovqat va 2 litr suv iste’mol qilib, 
25 kg havoni nafas olish uchun sarflaydi.

---

Toza h a v o fa q at inson uchungina emas, balki hayvonot va 
o ‘simlik d u n y o s i uchun, sh u n in g d ek , a n tib io tik la r , y arim
o ‘tkazgichlar, yuqori aniqlikka ega b o ‘lgan o ic h o v asboblari 
ishlab c h iq arad ig an sanoat tarmoqlari uchun ham zarurdir. 4- 
jadvalda atm osfera havosining gaz tarkibi, hajmi va massasining 
1995 y i lg a q a d a r b o 'l g a n h o lati t o ‘g ‘risid a m a ’l u m o t l a r
keltirilgan.
4-jadval
A tm o sfera havosining tarkibi (1965—1995-yillar davomida havo 
ta rk ib ig a antropogen t a ’sirlar ham hisobga olingan.
M anba: G row -H illed)
G a z la r n o m i
H ajm i b o 'y ic h a , %
M assasi b o 'y ic h a , %
Azot
78.01
75.53
K islorod
20.95
23.14
Argón
0.93
1.28
K arbonat angidrid
0.036
0.051
N eón
1.8*10 '3
1.25*10 '3
Geliy
5.24*10-4
7.24* 10’5
M etan
1.7*10"1
9.41*10’5
K ripton
í . n n o - 4
3.3* 10“*
A zot oksidlari
*
O
7.6*10’5
K o 'r i n ib turibdiki, ushbu gazlardan ikkitasi hajmi b o ‘yicha 
asosiy ta rk ib n i hosil qiladi. Bulardan azot 78% ni, kislorod esa 
21% ni tashkil qiladi. Bu gazlarni m akrogazlar deb atash qabul 
q ilin g a n . B u l a r d a n tashqari havo t a r k i b i d a 1 % a t r o f id a
m ikrogazlar deb ataluvchi gazlar ham mavjud. Mikrogazlarga 
uglerod q o 's h oksidi(S02), uglerod oksidi, ozon, suv b u g ia ri, 
metan, a m m ia k , azot oksidlari va boshqalar kiradi.