‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

2.2. Atmosferaning ifloslanishi
Atmosferaning ifloslanishi deb, bir so‘z bilan aytganda, havo 
tarkibiga beg o n a moddalar va qo'shimchalarning m e’yoridan 
ortiq t o ‘planishiga aytiladi. Havoning ifloslanishi tabiiy yoki 
su n ’iy(antropogen) bo'lishi mumkin.

---

Tabiiy ifloslanish. A tm o s fe r a d a doim o m a ’lu m m iq d o rd a
ch a n g la r b o ‘ladi. U ta b ia td a sodir boMadigan ta biiy h o disalar 
n atijas id a hosil b o 'la d i. B u n d a y c h a n g la rn i 3 tu rg a: y a ’ni, 
m ineral (noorganik), o rg a n ik va koin o t c h a n g la r i g a ajratish 
m u m k i n . T o g ‘ j i n s l a r i n i n g y e m i r i l i s h i v a n u r a s h i ,
v u lq o n l a r n in g otilishi, t o ‘q a y va o 'r m o n l a r g a o ‘t ketishi, 
dengiz suvlarining p a r la n ib h a v o d a tuzga ay la n ish i mineral 
changlarning hosil b o ‘lishiga sa b a b b o 'lad i. O rg a n ik changlar 
h a v o d a yashovchi a e r o p l a n k t o n o rg a n iz m la r, b a k te r iy a la r, 
sporalar, o ‘simlik urug'lari, o'sim lik va h ay v o n la rn in g chirindi 
va c h i q i n d i la r i h i s o b i g a hosil b o ‘ladi. K o i n o t c h a n g l a r i
m e t e o r i t l a r n i n g a t m o s f e r a d a n o ‘ t i s h v a q t i d a y o n g a n
qoldiqlaridir.
Antropogen ifloslanish a s o s a n t r a n s p o r t v o s i t a l a r i d a ,
s a n o a t k o r x o n a l a r i d a v a e n e r g i y a i s h l a b c h i q a r u v c h i
ta r m o q l a r d a o rg a n ik y o n i l g 'i la r d a n fo y d a la n i s h n a tija s id a
hosil b o i a d i g a n chiqindilar va a jra tm a la rn in g h a v o havzasiga 
t u s h i s h i o q i b a t i d a s o d i r b o ' l a d i . A t m o s f e r a h a v o s i n i n g
i f l o s l a n i s h i m u a m m o s i b u t u n i n s o n i y a t n i t a s h v i s h g a
s o l m o q d a . Bu m u a m m o , a y n i q s a , s a n o a t i r i v o j l a n g a n
m a m l a k a t l a r d a eng o ‘t k i r m u a m m o l a r d a n b o ‘lib tu rib d i. 
A tm osfera havosi ifloslanishidan insonlarga y etk a z ila y o tg a n
z a r a r sanoat va maishiy ch iqindilarni o chiq suv h avzalariga 
tashlashdan yetkaziladigan z a r a r d a n k a m emas.
A t m o s f e r a
h a v o s i
b i t m a s - t u g a n m a s
r e s u r s l a r
kategoriyasiga kiradi. A m m o insonlarning x o 'j a l i k faoliyati 
atm osferaga t a ’sir k o 'r s a t a d i va uning t a r k ib in i o 'z g a rtirib
yuboradi. B unday o ‘z g a rish la r k o 'p i n c h a s h u n d a y k a tta va 
t u r g 'u n a h a m iy a tg a e g a k i, uni h im o y a q i lis h c h o r a l a r i n i
k o ‘rishga t o ‘g ‘ri keladi.
T ransport vositalari va s a n o a t k orxonalari so n ining yildan- 
yilga k o ‘p a y ib b o ris h i, t u rli y o n i l g 'i l a r d a n f o y d a l a n i s h ,
shuningdek, o 'r m o n la r n in g kam ayishi, o k ea n s u vlarining neft 
m a h s u l o t l a r i b i l a n i f l o s l a n i s h i , y a d r o q u r o l l a r i n i n g
portlatilishi natijasida a tm o sferad ag i kislorod m iq d o ri keskin 
kam ayib, k a r b o n a t angidridi va azot ok sid lari m iq d o rin in g
oshishi kuzatilm oqda.

---

9 -rasm . T urli xil q azilm a y o n ilg 'ila rd a n (k o 'm ir, neft, tabiiy gaz) 
fo y d alan ish natijasid a a tm o sfe ra havosi tarkibida k a rb o n a t 
an g id rid in in g oshib borishi 
(M a n b a : K eeling, W h o rf, W ohlon va W an der Plich, 1995).
A g a r h a v o t a rk ib id a k a r b o n a t angidridi m iq d o ri oshib 
boraversa, uning ifloslanishining oldi olinmasa, yana 50 yildan 
s o ‘ng yer yuzasi harorati o 'r t a c h a 1,5-3,0°C ga oshishi mumkin. 
N a t i j a d a m u z l i k l a r n i n g e r i s h i , o k e a n s u v la ri s a t h i n i n g
k o 'ta r ilis h i, q u ru q likning b ir qismini suv bosishi, geografik 
m u h itn in g o'zgarishi sodir bo'ladi.
A k a d e m i k A .P . V i n o g r a d o v va F r a n s u a R a m a d a
m a ’l u m o t l a r i g a k o ‘r a ,
h o z i r g a k e lib a t m o s f e r a d a g i
uglerod(II)oksidi yildan-yilga ortib bormoqda. Bu holat yonish 
hisobiga y o ‘qolgan kislorod m iqdoriga raos tushadi. Yer yuzida 
inson pay d o bo'lib olov hosil qilishni bilgandan boshlab, toki 
shu k u n g a q a d a r yondirilgan yonilg‘ilar uchun sarf b o 'lg a n
k i s lo r o d 273 m illiard t o n n a n i tashkil qilgan. S h u n d a n 246 
milliard tonnasi yoki 90 foizi keyingi 100 yillikka to ‘g ‘ri keladi.
Uglerod aylanma harak atin in g buzilishi va atmosferada SO, 
n in g y i g ‘ilishi Y erdagi k im y o v iy m u v o z a n a tg a k a t ta t a ’sir 
k o 'r s a t a d i . A tm osfera havosi asosan yonilg‘i resurslaridan 
foydalanish ko'lam ining o'sishi hisobiga ifloslanadi. Hozirgi 
kunga kelib yonilg'i resurslaridan foydalanish 22 milliard tonna 
shartli yonilg'i birligiga yetdi. Buning yarmidan k o ‘pi rivojlangan 
d a v l a t l a r hissasiga t o ‘g ‘ri keladi. Y o n ilg ‘ilar yondirilganda

---

a )3
¡Mí; 
¡IV 
\9m  
i'í- 
X i 
IV
n i
»
I »
3M :
10-rasm . A tm osferada zararli g a z la r m iq d o rin in g oshib b o rish i b ilan
o 'rta c h a h aro ratn in g o 'z g a ris h i o 'rta s id a g i b o g 'liq lik .
atm o sfe ra g a asosan u c h u v c h an q u r u m , o ltin g u g u rt va a z o t 
oksidlari chiqadi. B a’zan gazlar vanadiy, ftor birikmalari, chala 
y o n g a n m a h s u l o t l a r n i o ‘z i d a s a q l a g a n b o ' l a d i . S a n o a t
k o r x o n a l a r i va t r a n s p o r t v o s i t a l a r i n i n g j a d a l s u r ’a t l a r d a
riv o jlanishi va k a tta m i q d o r d a y o n ilg ‘ila rn in g y o n d irilis h i 
natijasida atmosferadagi erkin kislorod zaxiralari tez s u r’at bilan 
s a r f b o ‘lm o q d a va u g l e r o d ( I I ) o k s i d i n i n g m i q d o r i k e s k in
oshm oqda. Oqibatda ta b ia td a uglerodning aylan m a h a r a k a ti 
buzilmoqda.