‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

1.5. Tabiiy resurslar tasnifi
T abiiy resurslar d e b t a b i a t d a m a v ju d b o 'l g a n , in s o n la r 
tom onidan y aratilm aydigan, jam iyatning m oddiy va m a ’naviy 
ehtiyojlarini qondirish ham da xo'jalik faoliyatlarini rivojlantirish 
uch u n xizm at q i l a d i g a n tabiiy o b yektlarga, sh a ro itla rg a va 
jarayonlarga aytiladi. Tabiiy resurslar foydalanish sohasiga k o 'ra
ishlab chiqarish, sog'liqni saqlash, m adaniy, ilmiy va boshqa 
resurslarga, ta b ia tn in g u yoki bu kom ponentlari tarkibiga k o 'r a
esa suv, o ' r m o n , m i n e r a l, energiya va b o s h q a re su rs larg a 
a jr a t il a d i. M a m l a k a t n i n g ta biiy r e s u rs la rg a boyligi u n in g
i q t i s o d i n i r i v o j l a n t i r i s h n i n g m u h i m s h a r t i d i r , a k s i n c h a ,
zaxiralarining kam ligi yoki um um an yo'qligi ishlab chiqarish 
k u chlarini riv o jla n tiris h im koniyatini berm aydi. Shuni ham
t a ’kidlash jo iz k i, bu q o n u n iy a tn i har d oim h am t o ‘g ‘ri deb 
b o ' l m a y d i . D u n y o d a s h u n d a y m a m l a k a t l a r b o r k i , u l a r
joylashgan h u d u d d a mineral resurslar um u m an y o ‘q yoki bo'lsa 
h a m j u d a oz m i q d o r d a , s h u n g a q a r a m a s d a n r i v o j la n g a n
m a m l a k a t l a r q a t o r i g a kiradi. M asa la n , Y a p o n iy a , Ja n u b iy
K oreya, S in g a p u r va boshqalar. Bu m am lak atlard a ishchilar, 
m uhandislar va texnik xodimlarning yuqori m alakaga egaligi, 
fan-texnika ta ra q q iy o ti uchun yaratilgan sharoitlar sanoatni 
riv o jlan tirish d a eng m u h im om illaridan hisoblanadi. Ishlab 
c h i q a r i s h k u c h l a r i n i riv o jla n tiris h j a m i y a t m u n o s a b a t l a r i
x a r a k t e r i b i l a n b e l g i l a n a d i . K o ' p l a b s e k in li k b i la n
r i v o j l a n a y o t g a n m a m l a k a t l a r riv o jla n g a n m a m l a k a t l a r n i

---

x o m a s h y o v a e n e r g i y a r e s u r s l a r i b i l a n t a ’m i n l o v c h i
m a m la k a tla rg a aylanib q o lg an lar. 0 ‘zbekiston R espublikasi 
o ‘zining moddiy boyliklari va m a ’naviy salohiyatining yuqoriligi 
bilan boshqa mustaqil d a v la tla rd a n keskin farq qiladi. Chunki 
b u hudud, yuqorida aytib o ‘tilganidek, m a m l a k a t rivojining 
m uhim sharti hisoblangan yer osti va yer usti resurslariga boy. 
Yaponiya, Koreya, S ingapur davlatlaridagi kabi yoshlarni ilm 
olishga bo'lgan intilishlari, ular uchun yaratilgan shart-sharoitlar, 
eng muhimi, uzoq o 'tm ish d an meros b o i i b kelayotgan m a ’naviy 
qadryatlarimiz 0 ‘zbekistonning tezlik bilan rivojlanishi uchun 
m uhim omil b o i a oladi.
J a m i y a t n i m a ’lum r i v o j l a n i s h d a v r i d a v o m i d a ta b iiy
resurslardan foydalanishda ularni real va potensial resurslarga 
ajratiladi.
Real resurslar deb j a m i y a t n i ayni h o l a td a g i riv o jlan ish
bosqichida qidirib topilgan, zaxiralari aniqlangan va jam iyat 
to m o n id a n faol is h la tila y o tg a n re surslarga a y tila d i. Ishlab 
chiqarishning rivojlanishi, ilmiy ishlar va ishlanmalami amaliyotga 
ta tbiq etila borishi bilan real resurslar ham o 'z g a r i b boradi. 
Masalan, insonlarning u yoki bu sohani takomillashtirib borish 
jara y o n id a bir energetik resurslar boshqasiga alm ashtiriladi. 
M a s a la n , s a n o a t k o r x o n a la r i p a y d o b o ‘la y o t g a n d a stla b k i 
davrlarda yonilg'i sifatida kit moyidan foydalanilgan. Kitlarni 
ovlash sanoa tni riv ojlantirish uch u n m u h im h is o b la n s a -d a , 
kitlarning keskin kamayib ketishiga sabab b o ‘ldi. Shu bilan birga 
kitlarni ovlashni t a ’m inlash m asalasi ham q iyinlashib bordi. 
Energiya xomashyosini boshqa turiga almashtirish ehtiyoji tug'ildi. 
Endi o ‘rmon yonilg'i resursi sifatida ishlatila boshlandi. Bu hol 
ham o'rmonzorlar m aydonining keskin kamayib ketishiga olib 
keldi. Shuningdek, o'rm o n larn i kesib ishlatish iqtisodiy jihatdan 
o ‘zini oqlamay qoldi. Shundan so‘ng avval k o ‘mir, so'ngra gaz 
konlarini qidirib topish va ishlatish amalga oshirildi. Jamiyatning 
hozirgi rivojlanish davrida energiya resurslari m a n b a i sifatida 
gidroelektrostansiyalarenergiyasidan foydalanish yetakchi o ‘rinni 
egalladi. S hunga q a r a m a s d a n yer ostidan q a z ib o lin a d ig a n
energiya xomashyolariga (k o ‘mir, neft va gazga) b o 'lg a n ehtiyoj 
t o b o r a o sh ib b o r m o q d a . C h u n k i d u n y o b o ‘y i c h a e le k tr

---

energiyasining 60% i issiqlik elektr stansiyalari (IES) hisobiga 
olinm oqda. K atta m iqdorda energiya talab qilinadigan sanoat 
k o r x o n a l a r i n i ene rg iy a b i l a n t a ’m i n la s h u c h u n e n e rg etik
r e s u r s l a r n i n g b o s h q a t u r l a r i d a n f o y d a l a n i s h g a e ’t i b o r
q aratilm oqdaki, bu hol insoniyatni bitmas-tuganmas energiya 
bilan t a ’minlashga xizmat qilishi mumkin. Kelajakda termoyadro 
en e rgetikasi, sham ol gen e rato rlari va quyosh energiyasidan 
fo y d a la n ish im k o n iy a tla ri s h u la r ju m la sid a n d ir. Inso n iy at 
o 't m i s h d a energiya inqíroziga bir necha m a rta uchraganligi 
m a ’lum, am m o inson bu m uam m olarni muvaffaqiyatli hal qila 
oigan.