‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

6.4. Ekologiya ekspertizasi
Butun dunyo m am lakatlarida tabiatni sa q la b qolish, insonni 
o ‘rab turgan tabiiy muhit «sifati» m avjud va potensial energiya 
r e s u r s l a r i d a n o q i l o n a f o y d a l a n i s h , t a b i a t d a g i e k o l o g i k
m u v o z a n a t n i s a q l a b q o lis h m a s a l a l a r i n i k o ‘z d a tu tu v ch i 
ekologik-iqtisodiy siyosatni shakllan tirish u c h u n nazariy va 
amaliy qa d a m la r zarurligi tan olingan. G ‘a r b adabiyotlarida 
« H a r q a n d a y qurilishi m o 'lja lla n a y o tg a n o b y ek tlarn i tabiiy 
muhitga t a ’sirini baholash» ekologiya ekspertizasi tushunchasi 
bilan m a ’nodosh tushuncha sifatida keng t a r g 'ib qilinadi.
M ajburiy ekologik ekspertiza j a r a y o n i n i a m a ld a barcha 
rivojlangan va rivojlanayotgan m a m la k a tla rd a yoMga q o ‘yilgan. 
1969-yilda A Q S H da x o ‘j a l i k a m a l i y o t i d a l o y i h a l a r n i n g
ekologiya ekspertizasi «Atrof-muhitni m u h o fa z a qilish sohasida 
milliy siyosat t o ‘g ‘risida»gi q o n u n q a b u l q ilin g a c h y o 'lg a 
q o ‘yilgan: M a m l a k a t d a ekologiya e k s p e r t iz a s i ishi federal 
idoralarning asosiy faoliyati hisoblanadi. G ‘a r b mamlakatlarida 
« O b y e k t l a r n i n g ta b i i y m u h i t g a t a ’s i r i n i b a h o l a s h » g a
sarflanadigan m a b la g 1 loyiha-smeta q i y m a t in i n g o ‘rtacha 1 
foizini tashkil qiladi. Chet m a m la k a t l a r ta jrib a si ekologiya 
ekspertizasining iqtisodiy samarasi yuqoriligini ko'rsatm oqda.
0 ‘zbekiston Respublikasida mavjud ekologik niuammolarni 
yechish va tabiiy m uhit sharoitlarini saqlash, tabiiy resurslardan 
oqilona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy h a m d a tashkiliy 
asoslarini belgiiab berish maqsadida q ab u l qilingan «Tabiatni

---

m u h o fa z a qilish t o ‘g ‘risida»gi q o n u n id a d a v la t ek o logiya 
ekspertizasining maqsadlari va uning obyektlari aniqlab berilgan. 
Qurilishga yoki boshqa m aqsadda ishlatishga m o ija ll a n g a n
sanoat k o rx o n a sin in g , biror qurilma yoki asbobining tabiiy 
muhitga t a ’sirini aniqlash uchun ular ekologiya ekspertizasidan 
o 't k a z i l a d i. E k s p e r tiz a n in g asosiy vazifasi tabiiy m u h i tn i 
i n s o n n i n g z a r a r l i f a o l i y a t i d a n m u h o f a z a l a s h d i r . S a n o a t
korxonalari, suv inshootlarini qurish yoki t a ’mirlash loyihalarini 
ekspertizadan o ‘tkazish, yo‘1 q o ‘yilgan hatto va kamchiliklarni 
t u z a t i s h i m k o n i y a t i n i b e r a d i. E k s p e r t i z a d a q u r i l i s h va 
t a ’m i r l a s h d a n t a s h q a r i , d a v l a t s t a n d a r t l a r i , k im y o v iy
m oddalarning q o ila n is h texnik sharoitlari, transport vositalari 
va ularni ishlatish vaqtida muhitga tarqatilgan zararli moddalari, 
shovqin, elektromagnit t o i q in kabilar bilan t a ’sirni kamaytirish 
m aqsadida m axsus qurilmalar quriladi.
E k sp ertiz alarn in g davlat va tashkilot turlari bor. D a v la t 
ekologiya ekspertizasini tabiatni muhofazalash Davlat qo'm itasi 
o ‘tkazadi. K o ‘p qirrali muhim qurilishlarni har to m o n la m a 
m ukam m al o'r g an ish maqsadida har xil mutaxassislardan iborat 
ekspert k o m is siy a la ri tuziladi. T a s h k ilo tla rn in g e k ologiya 
ekspertizasini vazirlik va tashkilotlarning tabiatni muhofazalash 
bo'limi va sanitar-epidemiologiya bo‘limi xodimlari o ‘tkazadilar. 
Ekspertiza dav latn in g ekologiyaga oid q onun va qoidalariga 
asoslanib olib boriladi, chiqariladigan chiqindi va ularning salbiy 
t a ’sirlari m e ’yorn o m ad a ko'rsatiladi. Chiqindilar ruxsat etilgan 
chegaraviy m e ’y o r R E C H M dan oshib ketmasligiga alohida 
aham iyat beriladi. Sanoatni yoki u n d a ishlatiladigan asbob- 
u sk u n an i e k o lo g ik j ih a td a n xavfsizligi yoki sozligi u la rd a n
chiqadigan chiqindilar miqdori va ularning toksiklik xususiyatlari 
bilan belgilanadi. Agar yangi texnologik jara y o n oldingisiga 
n isb atan k a m r o q chiqindi chiqarsa, u ekologik xavfsizroq 
hisoblanadi.
Ekologiya ekspertizasida tabiiy m uhitga shikast yetkazish 
orqali xalq x o ‘jaligiga yetqaziladigan zararlar ham hisoblanadi. 
Z a r a rla r n i q u y id a g i uch turga b o 'lish m um kin: a) b o i g a n
za rarla r; b) b o ‘ladigan zararlar; d) oldi olingan z a ra rla rg a
ajratiladi.

---

BoMishi mumkin zararlar tegishli choralar k o'rilm agandagi 
zararlardir. Choralar k o 'rilg an d a n so‘ng ham xalq xo'jaligiga 
yetkazilgan za rarla r boM adigan z a r a r h iso b la n a d i. BoMishi 
m umkin bo'lgan zarardan y a n a b o ‘ladiganini ayirsa oldi olingan 
zarar miqdori kelib chiqadi. Z ararlarni hisoblashda m uhitning 
i f l o s l a n i s h d a r a j a s i , m u h i t n i n g i f l o s l a n i s h i n i n g i n s o n
salomatligiga, xalq xo'jaligiga yetkazadigan zarari, ju m la d a n , 
qishloq xo'jaligi, chorvachilik va sanoat korxonalari k o 'ra d ig a n
zarar, havo tark ib in in g o ‘zgàrishi, kislotali yom g‘irlar t a ’sirida 
i n s h o o tla r n i n g , tarix iy o b i d a va h a y k a l l a r n i n g b u z ilis h i 
tezlashishidan keladigan z a ra r la r inobatga olinadi. Zararlarning 
birlamchi va ikkilamchi xillari bor. Birlamchisi ishlab chiqarish 
jarayonlari bilan bog'liq, ikkilamchisi chiqarilgan m ahsulotni 
ishlatish, ishdan chiqqanlarini yo'qotish bilan b o g ‘liq. Tabiiy 
m uhitga keltiriladigan zarar iqtisodiy va ekologik bo'lishi ham 
m u m k in . M asalan, m u h i t n i n g ifloslanishi n a t i j a s i d a b iro r 
xo'jalikning dehqonchiligi va chorvachiligiga keltirilgan zarar 
iqtisodiy zarar b o ‘lib, uning o ‘rnini pul bilan qoplasa bo'ladi. 
Ekologik zarar esa biror shaxs yoki aniq tashkilotga tegishli 
b o 'l m a y , u ta b iiy m u h i t g a z a r a r y e t k a z i s h o r q a l i in s o n
salomatligiga va faoliyatiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi. Ekologik 
z a ra r n i o ‘z n a v b a tid a ik k ig a b o 'li s h m um k in . B irinchisida 
keltirilgan zararlarni yo'qotish uchun qayta tiklash, t a ’mirlash 
ishlari o ‘tkazilishi mumkin, ikkinchi xil ekologik zararlarni esa 
tiklab bo'lmaydi. Bunga asosan qazilma boyliklarni ishlatishda 
isro fg a rch ilik k a y o ‘l q o 'y i s h va u larn i b u t u n l a y y o ‘q o t ib
yuborish kiradi. Bunday is hlardan keladigan zararni hisoblab 
bo'lmaydi.
Xulosa sifatida umumlashtirib, tabiiy muhitga keltiriladigan 
zararlarning quyidagi guruhlarini ko'rsatish mumkin:
• Havoning tabiiy m u h itg a va inson salomatligiga z a ra r 
keltiruvchi moddalar bilan ifloslantirish.
• Xo'jasizlik bilan suvni i s ro f etish va suv h a v z a la rin i 
ifloslantirish.
• Y erlarni s a n o a t, q u r i l i s h , m aish iy c h i q i n d i l a r b ila n
ifloslantirib, ularni qayta tiklash (rekultivatsiya) ch o ralarin i 
ko'rmaslik.

---

• 
0 ‘rmon, to'qay va c h o ‘l o'simliklari yo‘qolib ketishiga 
sababchi boMadigan ishlar,
• Ovchilik qoidalarini buzish va jonivorlar yashaydigan 
m uhitni ifloslantirish.
• D e h q o n c h i l i k d a z a h a r l i k im y o v iy m o d d a l a r d a n
foydalanish tartiblarini buzish.
• Q a yta tiklanmaydigan qazilma konlardan xo‘jasiziarcha 
bir t o m o n la m a foydalanib, k o n va kon sanoati korxonalari 
a t r o f i n i z a ra r li c h iq in d ila r bilan shikastlab, q a y ta tik la s h
choralarini k o ‘rmaslik.
0 ‘z ish faoliyati yoki layoqati tufayli tabiatga zarar keltirgan 
s h a x s la r tashkiliy, iqtiso d iy v a h a tto jinoiy j a v o b g a r l ik k a
tortiladilar.