‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy
|
61aef8397723d3.50813536
21.2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy
yo‘nalish Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon xo‘jaligining tashkil topishi va rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Bunda kapital chiqarish masalalari ham yetakchi o‘rin egallaydi. Shu sababli ularga bag‘ishlangan bir qancha nazariyalar mavjud. Tarixan birinchi bo;lib neoklassik ta’limotlar vujudga keldi. Ulaming asosi B.Olin (Shvetsiya), K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avstriya- AQSH) asarlarida o‘z aksini topgan. Ular o‘z ta’limotlarida maijinalizm konsepsiyasiga asoslangan holda, kapitalning harakatchanligi, «kapitalning eng yuqori unumi» (foiz stavkasi bilan ifoda qilinadi) u yoki bu mamlakat kapitalining mo‘l-ko‘lligining turlicha ekanligi bilan izohlaydilar. Kapitalning «mo‘l-ko‘lligi» yoki «kamligi» uning migratsiya sababi qilib ko‘rsatiladi. Bu jarayon to kapital unumi bir xil bo'lguncha davom etadi. Bu esa ishlab chiqarish omillari samaradorligining o'sishi, milliy daromadning ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining tekislanishiga oUb keladi. Kapital chiqarishning neokeynschilik ta’limoti 30-50-yillarda shakl- landi, F.Maxlup, E. Domar va R.Xarrot bu nazariyaning asoschilari hisoblanadilar. Ularning fikricha, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda savdo, to‘lov balansining o‘zgarishi tufayli, ya’ni aktiv savdo balansi bo‘lgan mamlakatlarda kapital ortiqchaligi (jamg‘arma- laming investitsiyalardan ko‘pligi), passiv balansli mamlakatlarda esa, aksincha, kapital yetishmasligi sababli kapital harakati ro‘y beradi. «Jamg ‘ armalar»ning ortiqchaligi mamlakatni iqtisodiy depressiya va ishsizlikka olib boradigan eng muhim omil deb qaraladi. Unga qarshi kurash yoki uning oldini olish uchun «jamg‘armalap> hisobiga qo‘- shimcha tovar eksportini moliyalash zarur deb topiladi. Ammo bunda import oshmasligi, ya’ni kapital chiqarish yo‘li bilan hal etilishi kerak. 60-70-yillarda kapital chiqarishning «dinamik modeli» ommalashdi, unda R.Xarrotning iqtisodiy dinamika nazariyasi asosida mamlakatlar o'rtasidagi o‘zaro kapital eksporti sabablari va oqibatlarini aniqlashga urinish bor. U kapital eksporti va importini yalpi milliy mahsulot o'sishi, investitsion daromad va to‘lovlar bilan bog‘lashga intiladi. Unda neokeynschilikning xalqaro kapital harakati konsepsiyasiga asoslanadilar. Shu vaqtning o'zida iqtisodiy o‘sishning neoklassik nazariyasi ham hisobga olinadi. Bulaming hammasi o'nlab o'zgaruvchi parametrlami o‘z ichiga oluvchi iqtisodiy matematik modellar asosida hal qilinadi. Masalan, amerikalik iqtisodchilar J.Borts va K.Kopekilar tuzgan ana shunday modelda 20 dan ortiq o‘zgaruvchi va shuncha tenglama mavjud; unda matematik apparat ustun bo‘lib, u nazariy asosning bo‘shligini kompensatsiyalaydi. Ular kapital ortiqchaligi masalasini tushuntirishda neokeynschilarga asoslanadilar va uni jamg'armalar va investitsiyalar orasidagi farq sifatida e’lon qiladilar. Bu farq ishchi kuchi yetishmasligi va tez o‘suvchi kapital miqdori o'rtasidagi texnik-iqtisodiy disproporsiyadan kelib chiqadi deb tushuntiriladi. Kapital o'sishi to‘lov balansi saldosi musbat bo‘lganda, investitsion daromadlar investitsion to'lovlardan ortiq hollarda ro‘y beradi. Daro madi to‘lovlardan yuqori bo'lgan mamlakatlar kapitalni sof eksport qiladigan, aksincha, to‘lovlari daromaddan ustun bo'lganlar esa kapitalni sof import qiladigan mamlakatlardir. Chunki ulardagi kapital miqdori mavjud mehnat resurslaridan ancha kam bo‘ladi. Bunda chet el investitsiyalari bilan sof kreditor yoki debitor mamlakatlar ahvoli o'rtasidagi o‘zaro bog‘lanish ta’kidlanadi. Keyingi davrda xalqaro monopoliyalaming yangi tipi — transmilliy va transkorporativ konsemlar tashkil topmoqda. Bu monopoliyalar faoliyatini aks ettiruvchi bir qancha ta’limotlar mavjud. Ularda xalqaro monopoliyalar bir qancha millatlar nomidan chiqayotgan mustaqil korporatsiya sifatida izohlanadi va butun dunyoda ilmiy-texnika taraqqiyoti mevalarini targ'ib qiluvchi tashkilot deb qaraladi. Bu monopoliyalar misolida iqtisodiy aloqalar har qanday siyosat va maf- kuradan holi degan fikr ilgari suriladi, ya’ni u yoki bu korporatsiya ko‘p mamlakatlarda ishlab chiqarish va kommersiya operatsiyalarini olib borayotgan bo‘lsa, «sof xalqaro» korxonaga aylanadi va hech bir mamlakat manfaatlarini himoya qilmaydi. G.Jonson, Ch.Kindleberger va boshqalar xalqaro monopoliyalaming ilmiy-texnika yangiliklarini targ‘ib etish, tinchlikni saqlashga oid faoliyatlariga keng o‘rin beiganlar. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda transmilliy korxonalaming mavqeyi yuqori baholanadi, ularning ilmiy-texnika sohasida, investitsiyalar qo'yish bo'yicha faoliyati ijobiy deb qaraladi. Odatda, iqtisodiy integratsiya to‘g‘risidagi nazariyalarda integratsiya- ga a’zo mamlakatlar o'rtasidagi barcha to‘siqlar, ayniqsa savdo, boshqa iqtisodiy munosabatlarda to‘la erkinlik berilishi zarurligi qayd etiladi. Shu bilan biiga, bozoming ko'lami va iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari o'rtasi- da funksional (ya’ni bevosita) bog'lanish bor degan g‘oya ham ilgari suriladi. Shunday qilib, iqtisodiy integratsiya zarurati tashqi bozoming qayta ishlab chiqarishga hal qiluvchi ta’siri tufayli yuzaga keladi. Iqtisodiy integratsiya bo'yicha ta’limotlarda asosiy e’tibor «bojxona ittifoqi»ga berilib, unda o‘zaro savdo bo‘yicha har qanday cheklovlar bekor qilinishi va «uchinchi mamlakatlar» uchun yagona bojxona tarifi joriy qilinishi kerak bo‘ladi. Olimlaming fikricha, iqtisodiy integratsiyaning asosiy ijtimoiy- siyosiy oqibatlari quyidagilardan iborat bo'ladi: ishlab chiqarishning doimo o'sishi va iqtisodiy inqirozlaming bo‘lmasUgi ta’minlanadi; iqtisodiyotning doimo o'sishi tufayli aholining turmush darajasi ko‘tariladi; ishchi va kapitalistlar o'rtasidagi sotsial sheriklikni rivoj- lantiradi; turli mamlakatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklar va siyosiy nifoqlar tugatiladi. Demak, iqtisodiy integratsiyaga kapitalistik jamiyatga xos bo'lgan illatlami kamaytirish vositasi sifatida qaraladi. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling