‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

7.2. F.Kene - fiziokratizm ta’limotining asoschisi.
Uning «Iqtisodiy jadval» asaridagi g‘oyalar
Fransua Kene (1694-1774) har tomonlama keng bilimli olim bo'lib, 
Versal yaqinida, kambag'al dehqon oilasida dunyoga keldi, u yoshligidan 
tibbiyotga havas qo‘ydi, qishloq jarrohidan dais oldi, tibbiyot amaliyoti 
unga shuhrat keltirdi. Dvoryan unvoniga ega bo‘ldi va Versal saroyiga 
(Ludovik XV qirol saroyiga) o‘tdi. 1718-yilda vrachlik kasbini oldi.

---

1744-yilda tibbiyot fanlari doktori ilmiy darajasiga erishdi, 1752-yildan 
esa Ludovik XV xonadonida tabiblik qildi (leybmedik). Tibbiyot va 
biologiyaga oid ko'pgina asarlar yaratdi. U oltmish yoshdan boshlab 
iqtisodiyot muammolari bilan bevosita shug'ullana boshladi.
1766-yilda Adam Smit ham uning mehmoni va suhbatdoshi bo‘lgan 
edi. Didro va D’Alamber tomonidan chop etilgan «Qomus»da F.Kenening 
dastlabki iqtisodiy maqolalari: «Fermerlar», «Don», «Aholi», «Soliqlar» 
paydo bo‘ldi (1756-1757). 1758-yilda uning asosiy va eng muhim asari - 
«Iqtisodiy jadval» kitobi dunyoga keldi. F.Kene bu asarlarida fiziokratizm 
maktabi asoslarini yaratdi, uning nazariy va siyosiy dasturini ta’riflab 
berdi. Uning ishini va tadqiqotlarini XVIII asming ikkinchi yarmida 
Fransiyaning taniqli davlat arbobi A.Tyurgo (1727-1781) davom ettirdi. 
Fiziokratizm g‘oyalarini (ayniqsa, F.Kene ta’limotini) Dyupon de 
Nemur, D ’Alamber, V.Mirabo, G.Letron va boshqalar keng taig'ib etdilar. 
Shunday qilib, haqiqiy fiziokratlar maktabi yoki, o‘sha davr tili bilan 
aytganda, «iqtisodchilar maktabi» tarkib topdi. Uning eng rivojlangan 
davri XVIII asming 60-70-yillariga to‘g‘ri keladi.
F.Kene «tabiiy tartib» konsepsiyasini ilgari surdi, bu olimning uslu- 
biy platformasi edi («tabiiy huquq» konsepsiyasini eslang), bunda u 
paydo bo'layotgan va tobora mustahkamlanayotgan dahlsiz xususiy 
mulkni tushundi, iqtisodiyot erkin raqobat asosida rivojlanishini, bozor 
bahosining stixiyali o‘zgarishi, ya’ni davlatning aralashuvini inkor 
etadigan jarayonni qo'llab-quwatladi, boylikning adolatli taqsimlani- 
shini istardi. Iqtisodiy rivojlanish odamlaming istak-xohishiga bog‘Uq 
bo'lmagan tabiiy jarayon bo'lib, uning ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysu- 
nishini tan oUsh fiziokratlaming so'zsiz yutug‘i edi. Bu qonunlar, 
ulaming fikricha, tarixiy bo‘lmay, abadiy qonunlar deb qaralgan edi. 
Shu sababli ishlab chiqarishning kapitalistik (bozor) shakli tabiiy va 
abadiy ishlab chiqarish shakli deb hisoblangan (hozirgi rivojlanish 
buni ko‘p jihatdan isbotlamoqda).
F.Kene almashuvning ekvivalentligi ta’limotini ilgari surdi. U 
almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, demak, almashuv jarayoni 
hech narsa ishlab chiqarmaydi, deb hisoblagan. Erkin raqobat sharoitida 
almashuv sohasida teng miqdorli qiymatlaming almashuvi ro‘y beradi. 
Bu qiymat tovarlarda ular bozorlaiga kirmasdan oldin ham mavjud 
bo‘ladi (V.Pettining tovar qiymati faqat almashuv paytida paydo bo'ladi, 
degan fikri noto‘g‘ridir). Bundan kelib chiqadiki, almashuv jarayonida

---

boylik yaratilmaydi va foyda paydo bo'lmaydi. Almashuvning ekvivalentligi 
to‘g‘risidagi ta’Iimot merkantilistlaming qarashlarini inkor etish uchun 
nazariy asos bo‘ldi. Bu holat, shu bilan, birga fiziokratlardan boylik 
manbayini muomala sohasidan tashqarida izlashni taqozo etdi. Ammo 
F.Kene miqdorli qiymatlaming almashuvi sababini to‘g‘ri tushuntirib 
bera olmadi, chunki qiymat nazariyasi hali to‘la ishlab chiqilmagan edi 
va u qiymatni ishlab chiqarish xarajatlari bilan aynan bir deb hisobladi.
Fiziokratlaming iqtisodiy tizimida «sof mahsulot» to‘g‘risidagi 
ta’Umot markaziy o'rin egallaydi. F.Kene yalpi ijtimoiy mahsulot va 
ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi farqni sof mahsulot deb bilgan, 
boshqacha qilib aytganda, bu ishlab chiqarish chiqimlaridan oshiqcha 
mahsulotdir. F.Kene «sof mahsulot» faqat qishloq xo'jaligida, 
dehqonchilikda yaratiladi, bu sohada tabiat kuchlari ta’sirida iste’mol 
qiymatlari miqdori ko'payishini ta’kidlaydi. Sanoatda esa iste’mol 
qiymatlari faqat turli kombinasiyalarga uchraydi, mehnat jarayonida 
dehqonchilikda yaratilgan mahsulotning shakli o‘zgaradi, lekin uning 
miqdori ko‘paymaydi, shuning uchun «sof mahsulot» paydo bo‘lmaydi 
va boylik yaratilmaydi (kuchli, ammo noto‘g‘ri mantiq bor).
A.Smitning fikricha, shu asosda hunarmandlar (sanoatchilar) 
unumsiz, foyda bermaydigan sinf deb qaralgan. Aslida esa fiziokratlar 
bu sinfning borligini tan oladilar, uni unumsiz emas, balki foydaga 
sof qo‘shimcha daromad keltirmaydigan sinf deb qaraganlar. ATyuigo 
esa bu sinfga yuqori baho berib, «haq to‘lanadigan sinf» deb qaraydi.
Fiziokratlar qiymatni iste’mol qiymatiga, hatto tabiat mahsulotiga 
tenglashtiiganlar (almashuv qiymati ham bor). Ulami faqat miqdoriy 
soha, ya’ni ishlab chiqarish jarayonida olingan iste’mol qiymatlarining 
ortiqcha qiymati (iste’mol qilingandan ortig'i) qiziqtiigan. Bu narsa asosan 
dehqonchilikda aniq namoyon bo‘ladi. Ammo F.Kene ta’limotining 
boshqa tomoni ham bor. Uning fikricha, «sof mahsulot» miqdori ishlab 
chiqarish chiqimlarining miqdoriga bog‘liqdir, bu chiqimlarga xomashyo 
sarflari, materiallar va ish haqi kirad.i. Materiallarning qiymati 
belgilanganhgi tufayli, ish haqi lirikchilikning minimum xarajatlariga 
keltirilgan ekan, «sof mahsulot» (qo'shimcha qiymat) qo‘shimcha 
mehnatning samarasi sifatida yuzaga keladi. Shunday qilib, fiziokratlarda 
qo‘shimcha qiymat tushunchasi qarama-qarshi xarakterga ega. Ular uni 
tabiatning sof hadyasi, ya’ni dehqonlaming qo'shimcha mehnati 
natijasidir, deb qaraganlar (qo‘shimcha qiymat yaratishda tabiat ham

---

ishtirok etadi). Fiziokratlaming bunday fikrlashi qiymatning ijtimoiy 
tabiatini tushunmaslikdan va qiymat tushunchasini iste’mol qiymati 
bilan qorishtirib yuborish oqibatida yuzaga keldi. Foyda tushunchasi 
mustaqil kategoriyaga ajratilmagan, hatto inkor etilgan. Renta qo'shimcha 
qiymatning yagona shakli sifatida qabul qilingan ekan, foyda ishlab 
chiqarish chiqimlarining faqat ajralmas qismi bo‘lishi mumkin edi. Ular 
foydani ish haqining shakli sifatida qaraganlar, foyda 
g o ‘yoki 
odatdagi 
ish haqidan o'zining kattaroq miqdori bilan farq qilgan va u kapitalistlar 
tomonidan foyda sifatida to‘la iste’mol qilingan.
Fiziokratlaming «unumh» va «unumsiz» mehnat to‘g‘risidagi ta’limoti 
«sof mahsulot» to‘g‘risidagi ta’Iimot bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, 
uning mantiqiy davomi deb hisoblanadi. Merkantilistlardan farqli ravishda 
ular «sof mahsulot» yaratuvchi mehnat unumh bo'ladi, ya’ni qo'shim- 
cha qiymatni yaratadi, degan edilar. Bu unumli mehnatning tabiati 
to‘g‘risidagi masalagaprinsi pial to‘g‘ri yondashish yo'li edi Ammo renta 
qo‘shimcha qiymatning yakka-yu yagona aniq shakli sifatida tan olinganligi 
sababU dehqon mehnati birdan bir unumli mehnat deb hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning boshqa sohalaridagi (sanoatda ham) mehnat 
«unumsiz», ya’ni samarasiz deyiladi. Bundan dehqonchilik mehnatini 
boshqa mehnat turlariga qarshi qo‘yish asossizdir, chunki yollanma 
mehnat ishlab chiqarishning qaysi sohasida qo‘llanmasin, qo'shimcha 
qiymat yaratadi.
F.Kene «sof mahsulot» to‘g‘risidagi o‘z qarashlari asosida jamiyatni 
uch sinfga bo ladi: unumh sinf (fermerlar), yer egalari sinfi va unumsiz 
sinf (bu sinfni u sanoatchilar sinfi deb ham ataydi). Unumli sinfga 
dehqonchilikdagi barcha xodimlar, qishloq xo‘jalik ishchilari ham, 
fermerlar ham, ya’ni «sof mahsulot» yaratuvchilaming hammasi 
kiradi. Yer egalari bu mahsulotning iste’molchilari hisoblanadi, chunki 
ular uni ijara to‘lovi sifatida oladilar. Samarasiz, «unumsiz» sinf vakillari 
esa dehqonchilikdan boshqa tarmoqlarda ishlaydi (sanoat, savdo, xizmat 
sohasi). Ular «sof mahsulot» yaratmaydilar.
Jamiyatning sinfiy tuzilishi to‘g‘risidagi bu ta’limotning asosiy 
kamchihgi shuki, F.Kene yangi jamiyatning asosiy sinflarini ko‘ra 
bilmaydi, to‘g‘rirog‘i bunga tarixiy sharoit halaqit beradi. Bu tizimda 
yollanma ishchilar bilan kapitalistlar birlashtirilgan. Fransiyada o‘sha 
davrda kam bo‘lsa ham, proletariat sinfi mavjud edi, lekin kapitalistik 
munosabatlar rivojlanmaganidan buijua jamiyatining boshqa sinflarga

---

qaishi tura oladigan mustaqil sinfiga ajralmagan edi. Sinflar to‘g‘risidagi 
ta’limotning bu kamchiliklaridan qat’i nazar, jamiyatni sinflarga 
bo'lishning iqtisodiy belgilarini aniqlash va iqtisodiy asoslarini ko‘rsa- 
tishga urinish ijobiy voqea hisoblanadi.
Fiziokratlaming muhim xizmatlaridan biri shuki, ular birinchilardan 
bo‘lib, kapital tushunchasini tahlil qilishgan. Asarlarida bevosita «kapital» 
so‘zi qo'llanilmagan, ammo yerlaming zaxini qochirish, ya’ni yer 
sifatini yaxshilash, qurilish, ot, plug, borona uchun ma’lum tipdagi 
dastlabki avans (bo‘nak) hamda urug‘lik va ishchi-batraklaiga beriladigan 
avans boshqacha ekanligi aniq belgilanadi. Chunki birinchisiga qilingan 
xarajat bir necha yilda bir marta bo‘lib, o‘z-o‘zini asta-sekin qoplaydi 
(asosiy kapital), ikkinchisi esa yiliga yoki doim bo‘lib, har bir hosil 
tufayli qoplangan. Shu sababli F.Kene ulami dastlabki avans (hozirgi 
zamon nuqtayi nazaridan asosiy kapital) va yillik avans (aylanma kapital) 
deb atadi. Bu g‘oya ASmit tomonidan rivojlantirildi. Bu o'sha davr 
uchun buyuk kashfiyot edi. Shunisi muhimki, aylanma kapital bilan 
biiga asosiy kapital ham doim harakatda deb qaraladi. Dehqonchilikda 
qo'llaniladigan kapitalning moddiy elementiaiiga qishloq xo'jaligi qurollari 
va inventar, mol, urug‘lik, odamlaming tirikchilik vositalari va boshqalar 
kiritilgan. F.Kene merkantilistlardan farqli ravishda (ular kapitalni pul 
bilan aynan bir deb hisoblaganlar), pullaming o‘zi emas, balki pulga 
olinadigan ishlab chiqarish vositalari kapital hisoblanadi, deydi. Ammo 
kapitalning bu moddiy elementlari umumiy mehnat jarayonining oddiy 
elementlari sifatida, kapitalistik ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan 
ijtimoiy shaklidan ajralgan holda qaraladi, oqibatda kapital abadiy, ya’ni 
tarixiy bo'lmagan kategoriya deb ko‘rsatiladi.
Ishlab chiqarish chiqimlari (harajatlari)ni tadqiq qilish orqali 
kapitalning tashkil etuvchi qismlarini ajratish imkoni paydo bo‘ldi, 
bunda kapitalning (oborot) aylanish xarakteri hisobga olindi. Kapitalning 
bir qismi boshlang'ich avans (bo‘nak) hisoblanib, unga qishloq xo'jalik 
inventari, qurilish, mol va boshqalaiga ketgan sarflar kiradi, shulardan 
10 foizi yillik amortizatsiya hisoblangan, yillik avans deb atalgan kapi­
talning boshqa qismiga urug‘lik olish, asosiy qishloq xo‘jalik ishlari, 
ishchi kuchi uchun xarajatlar kiradi.
Boshlang'ich avans bilan bog'liq kapital saifi ishlab chiqarish sikli 
bir qancha (qator yfflar) vaqt ichida to‘la aylansa, yillik avansga sarflangan 
kapital bir ishlab chiqarish sikli (bir yil) davomida to‘la aylanadi. Bu

---

yerda amalda doimiy va aylanma kapital to‘g‘risidagi g‘oya berilgan, ammo 
bu tushunchalar boshqa so‘zlarda ifoda etilgan, xolos. Shunisi diqqatga 
sazovorki, F.Kene kapitalni asosiy va aylanma kapitalga bo'lgandafaqat 
ishlab chiqarish kapitali bilan bog‘lagan holda bergan, uni muomala 
kapitali (savdo kapitali) bilan qo‘shib yubormagan. Shu sababli u pul va 
tovami ishlab chiqarish kapitalining biror tarkibiy qismiga kiritmasdan, 
to‘g‘ri fikr yuritgan. Shunday qilib, fiziokratlar asosiy va aylanma kapitalga 
oid muammoni nazariy jihatdan yechishga asos soldilar.
F.Kene iqtisodiyot tarixida takror ishlab chiqarish jarayonini va 
yalpi ijtimoiy mahsulot muomalasini butunicha ko'rsatish uchun 
birinchilardan bo‘Ub urinib ko‘rdi. U o'sha davr jamiyati fuqarolarini 
uch sinfga bo‘ladi: birinchisi — unumli sinf (fermerlar); ikkinchisi — 
mulkdorlar sinfi (pomeshchik, cherkov...) va uchinchisi — unumsiz 
sinf (hunarmand, ishchi va savdo xodimlari). Bu jarayon sxematik 
ravishda «Iqtisodiy jadval»da tasvirlangan. Unda mamlakatda ishlab 
chiqarilgan tayyor mahsulotning aylanishi orqali qanday taqsimlanishi 
ko‘rsatilgan, buning oqibatida ishlab chiqarishning awalgi hajmida 
qayta boshlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi.
«Iqtisodiy jadval»ning bir necha variantlari mavjud. Biri Versalda 1758- 
1759-yillarda chop etilgan. 1894-yUda bu jadvalning boshqa varianti topildi. 
Birinchi variant bo‘yicha (2-chizmaga qarang) kapital aylanishi 
quyidagicha ro‘y beradi: qishloq xo'jaligida yaratilgan jami qimmat 5 
mingga teng bo‘lib, shundan 3 mingi yemi ishlashga ketgan xarajatdir. 
Fermerlar yetishtirilgan mahsulotning 2/5 qismidan aylanma kapital 
uchun foydalanadilar, 1/5 qismi unumsiz sinfga sotiladi va unga asosiy 
kapitalni (asbob-anjomni) ta’mirlash uchun kerakli asbob-uskuna 
olinadi. Bu yerda fermerlar faqat «boshqarish uchun haq olganliklari» 
sababli unumdor narsa fermer mehnati emas, balki yerdir. Qoldiq esa 
yer egasiga renta sifatida to‘lanadi.
Yer egalari o'zlarining 2 minglik daromadining yarmini sanoat 
tovarlari olishga sarf qiladilar, «unumsiz sinf» 2 mingga xomashyo va 
qishloq xo'jaligi mahsulotlari sotib oladi. Bu jarayon natural ko‘rinishda 
ham namoyon bo'lishi mumkin. Bunda 3/5 qism mahsulot muomalaga 
kiritiladi, undan xuddi pul shaklida ham foydalanish mumkin. Bu 
jarayon boshida fermerlar iqtisodiyotdagi 2 ming pul massasiga ega 
bo‘ladilar. Yerdan foydalanish huquqiga ega bo‘lish uchun bu summa 
egalariga (yer ulamiki) beriladi, ular esa bu summani oziq-ovqat

---

mahsulotlari (1 ming) va sanoat tovarlari (1 ming) olish uchun 
sarflaydilar; endi fermerlar olingan 1 mingni asosiy kapitalni qoplash 
uchun hunarmandlarga (unumsiz sinfga) beradilar, ular esa olingan 
2 mingni qishloq xo‘jalik mahsulotlari olish uchun sarflaydilar. Oqibat­
da fermerlar 3 ming oladilar va 1 mingni sarflaydilar (qoldiq 2 ming); 
shu yo‘l bilan boshlang‘ich holatga qaytadilar.
«Unumsiz» sektorning sof mahsuloti 0 ga teng, yangi ishlab 
chiqarish sikli boshlanishi bilan 2 ming pul shaklida yana yer egalariga 
(renta) beriladi.
Barcha aytilgan fikrlar bir yil uchundir, lekin uni oylar bo'yicha 
ham tahlil etish mumkin. Bu hozirgi davrdagi taniqli iqtisodchi 
V.Leontevning «xarajatlar 
chiqarishlar» jadvalini eslatadi. Xuddi 
Leontev tizimidek ma’lum boylikni yaratish uchun kerakli barcha 
omillardan cheklangan aniq nisbatda foydalaniladi, mazkur sektorning 
mahsulot qiymati boshqa sektorning umumiy to‘lovlari bilan to‘la 
qoplanadi.