‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

8.2. A. Smitning iqtisodiy g‘oyalari. Uning «Xalqlar boyligi...» 
asaridagi iqtisodiy qarashlar
Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning Kerkoldi shahrida bojxona 
amaldori oilasida dunyoga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida 
ta’lim oldi.
U 1766-yilda o'zining bosh asari - «Xalqlar boyligining tabiati va 
sabablari to‘g‘risidagi tadqiqot»ni yozishga kirishdi. Asar 1776-yil 
martda Londonda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan ilgari 
yaratilgan iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy nazariy 
prinsiplar asosidanisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimigaaylandi.
A.Smitning bu asari besh kitobdan iborat bo‘lib, birinchisida 
qiymat va qo‘shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida
- kapital jamg‘arilishining shakllanishi davrida Yevropaning iqtisodiy 
rivojlanishi, uchinchisida 
turli xalqlarda farovonlik, kapitalizm 
taraqqiyotining tarixiy shart-sharoitlari, to‘rtinchisida - merkantilizm 
va fiziokratlaming ta’limotiga munosabati, beshinchisida esa davlat 
moliya tizimi tadqiq etilgan. Asar A.Smit tirikligida to'rt marta, o‘li- 
midan so‘ng uch marta nashr etildi. Asarga Angliyadagina emas, 
chet ellarda ham qiziqish ortdi. Rossiyada bu asaming taqimasi birinchi 
marta 1802-1805-yillarda chop etildi.
ASmit 1778-yilning boshida Edinburgda bojxona komissari lavozimiga 
tayinlandi va umrining oxirigacha shu yerda ishladi.

---

A.Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat 
orasidagi munosabat klassik maktab qarashlarining asosini tashkil etadi. 
Bunda «iqtisodiy odam» tushunchasi keyinroq paydo bo‘lishiga 
qaramasdan, uning kashfiyotchilari A.Smitga tayanganlar.
A.Smitning tadqiqot predmeti va metodologiyasi
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy-turmush 
darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining predmetini 
tashkil etadi. Qanday shart-sharoitlar va qanday qilib insonlar yuqori- 
roq moddiy turmush darajasiga erisha oladilar degan fikr asaming 
asosiy g‘oyasini aks ettiradi. Iqtisodiy o‘sishning pul shakli inkor etiladi 
va asosiysi moddiy ne’matlar yaratish deb qaraladi, bular esa faqat 
ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi va shu sababli ustuvor deb 
hisoblanadi. Ammo qaysi (sanoat, qishloq xo‘jaligi) soha afzalligi aniq 
aytilmaydi. Asaming 2-kitobida dehqonchilikka kapital qo‘yish yaxshiroq 
samara beradi deb uqtiriladi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat 
tovarlami narxi pasayish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxi esa o'sish 
tendensiyasiga ega deb hisoblaydi. Demak agrar soha ustun (bu xato).
Metodologik jihatdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm konsepsiyasiga, 
ya’ni fiziokratlaming tabiiy tartibi, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga 
asoslanadi.
Olim o‘z asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba’zi tabiiy xususiyatlarga 
ega, ana shunday xususiyatlardan biri 
egoizm (xudbinlik) bo‘lib, 
odamlar o‘z xo‘jalik faoliyatlarida unga amal qiladilar. Ammo ayrim 
shaxsninggina manfaatlari jamiyat manfaatlariga mos tushadi, deb 
uqtiradi. Har bir odam o‘z shaxsiy manfaatini ko'zda tutadi, ammo 
bu holatda ko‘p boshqa holatlardagi kabi, u «ko‘rinmas qo‘l» tomonidan 
uning niyatida ham bo‘lmagan maqsad sari yo'naltiriladi...
Bunda u ongli ravishda xususiy manfaatlarga intilgandan ko‘ra 
ko‘proq haqqoniy ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. 
«Ko'rinmas qo‘l» bu — obyektiv iqtisodiy qonunlaming stixiyali 
harakati. Bu qonunlar odamlaming xohish-irodasidan qat’i nazar, 
unga qarama-qarshi harakat qiladi. Har bir odam ko‘proq foyda olish 
uchun kapitalni imkoni boricha qulay ishga joylashtirishga urinadi, 
chunki u jamiyatning emas, o‘zining shaxsiy manfaatini ko‘zlaydi. 
Ammo inson o‘z shaxsiy manfaatini o'ylagan paytda, bu holat muqar- 
rar ravishda jamiyat uchun ko‘proq naf keltiruvchi mashg‘ulotni tan-

---

lashiga olib keladi. Smitning ta’rifi bo'yicha, foyda ketidan quvish va 
raqobat jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatga aylanadi.
Hozir «ko‘rinmas qo‘l» iborasi bilan birga «iqtisodiy odam» tushun­
chasi ham kiritildi. Unga ko‘ra, shaxsiy manfaatlar tufayli savdo va 
almashuv jarayoni amalga oshadi.
Iqtisodiy rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlaming 
o'zaro samarali harakati sharoitlarini A.Smit «tabiiy tartib» deb atagan. 
Demak, jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan 
cheklamaslik kerak.
Bu tamoyilga ko‘ra quyidagilar takUf etiladi:
1. Ishchi kuchining erkin harakati;
2. Savdoda (yer savdosida ham) to‘la erkinlik;
3. Sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentatsiya qi- 
lishga qat’iy qarshilik;
4. Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi).
Olimning bu g'oyalari keyinchalik to'la amalga oshdi.
A.Smit iqtisodiy haqiqatga oid faktlami qanday bo‘lsa, shunday 
holda o‘rganish bilan cheklanmasdan, «tabiiy baho», «tabiiy norma», 
ish haqi va boshqalaming nimaga bog‘liq ekanligini aniqlashga urindi. 
Buning uchun u mantiqiy abstraksiyaga tayanib ish yuritdi. U tasodifiy 
voqealardan holi ravishda kapitaUstik xo'jalikning ayrim xususiyatlari 
to‘g‘risida qator muhim qisqacha xulosalar chiqardi. U aniq iqtisodiy 
hayotni izohlashni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. U shu maqsadda 
kapitalistik xo‘jalik voqealarini izohladi va ma’lum tizimga soldi.
A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib, hodisalaming ichki 
bog‘lanishi masalalariga kirib bordi. Parallel ravishda u kapitalistik haqiqat 
to‘g‘risidagi bevosita kuzatish natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod 
izoterik, ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi.