‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Daromadlar to‘g‘risidagi ta’Iimot
|
61aef8397723d3.50813536
|
Daromadlar to‘g‘risidagi ta’Iimot
A.Smit kapitalistik jamiyatning sinfiy strukturasini baholashda ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan munosabatga ko‘ra uchga bo‘ldi: ishchilar, kapitalistlar va yer egalari. Har bir sinf o ‘zining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, yer egalari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq guruhlar mavjudligini ham aniqladi va asosiy sinflar daromadni oladilar, boshqa guruhlaming daromadi esa qayta taqsimlangan yoki ikkilamchi ekanligini aytadi. Ish haqi, ya’ni ishchining daromadi Smitning fikricha, mehnat mahsuloti bo‘lib, mehnat uchun to‘lanadigan tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab chiqarishda ham mehnat haqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan yollanma ishchining daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda «ish haqi» ishchining butun mehnat mahsulotiga teng. Smit ish haqi masalasini F.Kene va V.Pettilardan boshqacharoq hal etdi. Ma’lumki, V.Petti tirikchilik uchun zarur bo'lgan minimum xarajatlar nazariyasini ilgari surgan, fiziokratlar ham shunday fikrda edilar. Smit «tabiiy baho» tushunchasini ishlatgan va ish haqi tirikchilik uchun zarur minimum xarajatlardan ancha ortiq bo‘lishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid xarajatlar ham hisobga olinishi kerak, ish haqi milliy boylik o‘sishiga bevosita bog'liq degan fikrda edi. Smit ta’limotida ishchi kuchi degan kategoriya yo‘q, u kapitalist va ishchi o‘rtasidagi munosabatda ishchi mehnati sotUadi deb hisoblaydi. Ammo ish haqining normal darajasini aniqlashda u amalda ishchi kuchining qiymatidan foydalangan, ish haqining miqdori to‘g‘risida gap borganda esa tirikchilik xarajatlari qiymati hisobga olinishi kerak, deydi. U, shuningdek, ish haqi miqdori o‘zgarishining mexanizmini o‘rganib, uning quyi chegarasi jismoniy tirikchilik minimumi bo'lishi kerak degan xulosalar chiqardi. Agar ish haqi undan past bo‘lsa, ish chilaming ommaviy qirg‘ini ro‘y beradi, Hindiston va Xitoydagi ishchilaming ish haqlari iqtisodiyotning tushkunlik yoki turg‘unlik holatida jismoniy minimumga yaqinlashadi. Angliya va Shimoliy Amerikada, ya’ni rivojlanish me’yorida yoki tez sur’atlar bilan borgan davlatlarda ish haqi minimumdan yuqori bo‘ladi, bundan tashqari, ish haqi an’ana, madaniy saviya, tarkib topgan iste’mol me’yoriga ham bog‘liq. Ish haqi miqdorining o‘zgarishi bozor mexanizmining harakati asosida shakllanadi, uning o‘zga- rishining bevosita sababi mehnat bozoridagi talab va taklifning tebranib turishi hisoblanadi. Smit jamiyatning uch holatini: yuksalayotgan progress, statsionar - turg‘un va tanazzul - regressga uchragan holat- larini farqlagan. Birinchisida boylik ko'payadi va mehnatga talab-ehti- yoj ortadi. Statsionar holatda ishchilaming ahvoU og‘ir, tushkunlikda esa ayanchli bo'ladi. Smitning fikricha, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot - progressga yordam beradi, chunki u mehnat unumdorligini oshirish uchun rag'batlantiradi. U ish haqini oshirish mehnatga bo‘lgan layoqatni kamaytiradi, ishchilami dangasa qilib qo‘yadi, degan g'oyalarga qarshi edi (buni V.Pettining fikrlari bilan solishtiring). Yollanma ishchilar aholining asosiy qismini tashkil etadi va bironta jamiyat, shubhasiz, agar uning asosiy qismi kambag'al va og‘ir ahvolda bo‘lsa, baxtli jamiyat bo‘la olmaydi. Olimning davlat xizmatchilari, advokat, sudya, ruhoniy va o‘qituvchilaming ish haqlari to‘g‘risidagi fikrlari diqqatga sazovordir. U, ayniqsa, oliy o'quv yurtlarida «natijaga qarab haq to‘lash»ning yo‘qligini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning asosiy fikri shuki, cheklangan maosh olayotgan o‘qituvchi hech qachon to‘la kuch bilan ishlamaydi, chunki u bundan manfaatdor emas. Lekin kam haq to‘lash qanchalik ziyon keltirsa, ortiqcha ko‘p maosh ham jamiyat uchun naf keltirmaydi. A.Smit sohibkorlarga ishchilar sinfining qashshoqligi uning manfaatlariga qarama-qarshi ekanligini uqtiiadi va hatto foyda kamaygan holda ham ish haqi oshishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Qiymatning mehnat nazariyasidan kelib chiqib, foyda yollanma ishchi mehnatiga to‘lanmagan mahsulotdir, degan A.Smit qo‘shimcha qiymat kelib chiqishining haqiqiy sababini aniqlashga yaqinlashgan. Chunki foyda kapitalist bilan bevosita bog‘langan, bunda ishchi o‘z mehnat samarasini kapitahst bilan bo‘lishishga majbur bo'ladi. Bu holatda foyda yangi paydo bo'lgan qiymat bilan ish haqining farqi ayirmasidir; ishchiga u hosil qilgan tovaming bir qismi tegadi, xolos. Qolgan qismini kapitalist foyda sifatida oladi. Amalda foyda qo‘shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli ravishda, ASmit qo‘shimcha mahsulot faqat qishloq xo'jaligida, iste’mol qiymatlaming ortishi hisobigagina emas, balki xodimning mehnati yaratgan yangi qiymatdir, degan to‘g‘ri xulosalarga keldi. Ammo boshqa holatda u foydani boshqacha tushunadi: yer egasiga rentani to'lagandan keyin sanoat kapitaUstida qoladigan daromad, pul kapitali egasi ssuda foizini to'lagandan keyin qoladigan daromad. Bu yerda foyda xizmat chi kapitalistning korxona daromadi sifatida amal qiladi. Smit bu holdagi foydani korxonani boshqarish bilan bog‘liq bo'lgan boshqa ko'rinishdagi ish haqi deb e’lon qilishga qarshi chiqdi. U foyda miqdori korxonani boshqarishdagi mehnatning miqdori va murakkabligiga emas, balki avans (bo‘nak) qilingan kapitalning hajmiga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydi. Smit qo'shimcha qiymatga ilmiy izoh bera olmadi va uning paydo bo'lish mexanizmini tushunmadi. U foyda barcha avanslangan kapital tufayli tug‘iladi, deb o‘yladi. Foyda normasining tekislanib borishini, o‘rtacha foyda paydo bo‘lishi jarayonini sezgan olim bu orada yuzaga keladigan qarama-qarshilikni ko‘ra olmadi. Agar qo'shimcha qiymat to'lanmagan mehnat mahsuli bo‘lsa, u kapitalga proporsional bo‘la olmaydi. Smit tarixiy rivojlanish tizimi «o'zgaruvchi kapital - qiymat - qo‘shimcha qiymat»dan «yalpi avanslangan kapital - o‘rtacha foyda - ishlab chiqarish bahosi» tizimiga o'tilganligini inkor etib, o‘rtacha foydani qo‘shimcha qiymat bilan qorishtirib yubordi. Oqibatda Smit qiymatga kapitalning unumi natijasi yoki kapitalistga uning faoliyati uchun to'lanadigan haq sifatida qaraydigan bo'ldi. Shu fikr bilan bog'liq ravishda u foizni to'lagandan keyin qoladigan foydaning bir qismi kapitalni qo‘llash bilan bog'liq bo'lgan mehnat va tavakkalchilik uchun to'lanadigan mukofot ko‘p hollarda arzimas mukofot yoki haq deb gapira boshladi. Smit foyda normasi va protsentning past darajasini iqtisodiy rivojlanish va «millatning ravnaqi» ko'rsatkichi deb xarakterladi, ammo foyda normasining pasayib borish tendensiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy davlatlarda kapital ortiqligi, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishiga sabab deb ko‘rsatdi. Smit sohibkorlami progressiv ilg‘or sinf deb hisoblaydi, chunki u kapital jamg‘arilishiga va ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. U yirik yer egaligini qo‘llab-quwatlamagan, yer rentasi yer egasining daromadini foyda kabi ishchining mehnat mahsulotidan chegirilgan qismi, deb tushuntirgan. Smit rentani ijara haqidan ajratgan va uning yemi yaxshilash uchun sarflangan kapitalga aloqasi yo‘q, deydi, chunki bu yaxshilashni ko‘pincha ijarachi qoplaydi. Ammo ijara shartnomasi yangilanganda yer egasi rentani oshiradi, yemi yaxshilash go‘yoki uning hisobiga amalga oshirilgan bo‘ladi. Qiymatning mehnat nazariyasi asosida rentaning haqiqiy tabiati ochib beriladi. Yer kapital kabi o‘zga mulk sifatida mehnatkashlarga qarshi turadigan moddiy sharoit hisoblanadi. Yer xususiy mulkka aylangach, ishchi o‘z mehnati yakunlarining bir qismini yer egasiga qaytarishga majbur. Renta yerga xususiy mulkchilik monopoUyasi paydo bo‘lishining oqibatidir. Yer unumi va joylashuvining turli bo'lishi ham rentaga sabab bo'lishi mumkin, deydi Smit. Ammo unda absolut va differensial renta tushunchasi bo‘lmagan (absolut renta yerga xususiy mulk bo'lgandagina paydo bo'ladi, differensial renta esa har doim mavjud). Fiziokratlardagi kabi tabiiy kuch ta’siri ham e’tiboiga olingan. Bu variantda rentani hosil qilishda qishloq xo‘jaligi ishlari va ishchi hayvonlari ishtirok etadi. Dehqonchilik kapital qo‘yish uchun eng foydali, samarali soha deb hisoblangan. Uning renta to‘g‘risidagi boshqa bir qancha fikrlari ham bor, lekin ular masalani o‘ta chalkash va noto‘g‘ri talqin etadi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|