Ózbekistan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Kurs jumıs ámeliy áhmiyeti. Balalarda, ásirese mektep jasındaǵı este saqlaw processleriniń dinamikası haqqındaǵı maǵlıwmatlar oqıtıwshılar hám balalar hám óspirimler menen baylanıs etetuǵın hár bir oqiwshi ushın júdá zárúr bolıp tabıladı.
Kurs jumisinin aktuallıǵı. Tálim hám este saqlaw kognitiv rawajlanıw hám tabıslı úyreniwdiń tiykarǵı tárepleri bolıp tabıladı. Tálim processleri informaciyanı uzatıw, kónlikpelerdi qáliplestiriw hám oqıwshılardıń bilim qábiletin rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Este saqlaw, óz gezeginde, alınǵan bilimlerdi ózlestiriw hám saqlaw processinde zárúrli rol oynaydı. Bul kurs jumısı tálim hám este saqlaw ortasındaǵı baylanıslılıqtı úyreniwge, olar tiykarındaǵı kognitiv mexanizmlerdi úyreniwge, sonıń menen birge, tálim ortalıǵında este saqlaw qábiletlerin jaqsılawdıń ámeliy usılların analiz etiwge qaratılǵan.
Bul jumıstıń maqseti: mektep oqıwshılarında oqıw iskerligi processinde este saqlaw túrlerin rawajlandırıw qásiyetlerin salıstırıp úyreniw bolıp tabıladı.
Kurs jumisinin wazipalari:
• Tálim hám este saqlaw temasına tiyisli zamanagóy ádebiyatlardı kórip shıǵıw, teoriyalıq túsiniklerdi analiz qılıw hám eksperimental izertlewler.
• Baqlaw usılları, anketalar yamasa tájiriybeler járdeminde alınǵan maǵlıwmatlardı analiz qılıw tiykarında empirik izertlew ótkeriw.
• Oqıwshılar este saqlawın rawajlandırıwǵa qaratılǵan túrli pedagogikalıq jantasıwlar, oqıtıw usılları hám innovciyalıq texnologiyalardı salıstırıw ham analiz qılıw.
Izertlew gipotezasi: Qısqa múddetli este saqlaw mektepte oqıw processinde oqiwshilardin este saqlawi hár túrlı rawajlanadı dep shama etiledi.
Jumıstıń eksperimental bólimi: Diagnostika usılı qollanildi: " Eslep qal ham qayta siz" (qısqa múddetli esitiw este saqlawın anıqlaw ).
Kurs jumisi qurami: Kurs jumısı II bap 5 bolim, kirisiw,diagramma, keste, juwmaqlaw paydalanılģan adebiyatlar hám 45 betten ibarat.

I. ESTE SAQLAW HÁM OQIWDIŃ ULIWMA QÁSIYETLERI
1.1 Este saqlawdin qısqasha xarakteristikası, onıń túrleri hám processleri
Insan este saqlawın turmıs daǵı maǵlıwmatlardı eslep qalıw, saqlaw hám kóbeytiw funkciyaların atqaratuǵın psixofiziologikalıq hám materiallıq processler retinde anıqlaw múmkin. Este saqlaw insannıń turmıslıq tiykarǵı qábileti bolıp tabıladı. Este saqlawsız shaxstıń normal islewi hám rawajlanıwı múmkin emes. Eger itibarıńızdı saldamlı este saqlaw o’zgeriwinen azap sheketuǵın adamlarǵa qaratsangiz, bunı túsiniw ańsat.¹
Este saqlaw intellektual process retinde materiallıq tasıwshıler - miydiń nerv kletkaları menen támiyinlenedi. Hár qanday nerv kletkası este saqlaw processlerinde qatnasadı, hám olardıń miyinde jigirma milliarddan artıq. Este saqlaw orayda emes, bálki nerv kletkalarınıń bir-biri menen tutasǵan jaylarında (sinapslarda) jaylasqan. Haqıyqattan da, sinapslar biziń este saqlawmizdi potencial sheksiz etedi, turmıs dawamında qálegen muǵdardaǵı maǵlıwmattı toplaw qábiletine iye.
Barlıq tiri organizmler este saqlawqa iye, lekin ol adamlarda eń joqarı dárejede rawajlanǵan. Haywanlarǵa tán bolǵan genetikalıq hám mexanik este saqlawdan tısqarı, adam hár qıylı mnemonik qurallardan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan basqa natiyjelilew este saqlaw túrlerine iye.
Ulıwma alǵanda, insan este saqlawın turmıs tájiriybesin toplaw hám onnan paydalanıw ushın xızmet etiwshi qural túri retinde ańlatıw múmkin.
Ilmiy psixologiyada este saqlawdıń tómendegi túrleri xarakterlenedi. Materialdı saqlaw aktivligine qaray qısqa múddetli, operativ, uzaq múddetli hám genetikalıq este saqlaw parıq etedi.
Qısqa múddetli este saqlaw - qısqa waqıt dawamında (ortasha 20 s ga jaqın ) oqıp atırǵan informaciyanıń ulıwmalastırılǵan suwretin, onıń eń zárúrli elementlerin saqlap qaladı maǵlıwmattı quraydı hám adam bir prasent bolǵan maǵlıwmatlar muǵdarı menen belgilenedi. Qısqa múddetli este saqlawdıń eń zárúrli ózgesheligi onıń selektivligi bolıp tabıladı. Bir jıldamlı este saqlawdan oǵan tek insannıń haqıyqıy mútajlikleri hám máplerine sáykes keletuǵın maǵlıwmatlar kiredi jáne onıń dıqqatın ózine tartadı. “Ortasha adamnıń mıyı,- dedi Edison,- kóz kórgen zattıń mıńnan bir bólegin de sezbeydi” [1;15,18].
Operativ este saqlawdin - málim bir háreket yamasa operatsiyanı orınlaw ushın zárúr bolǵan málim, aldınan belgilengen waqıt dawamında maǵlıwmatlardı saqlaw ushın mólsherlengen, dawam etiw waqti bir neshe sekundtan bir neshe kunge shekem.
Uzaq múddetli este saqlaw - maǵlıwmatdı derlik sheksiz waqıt dawamında saqlawǵa ılayıq, usınıń menen birge onı qayta tákirarlaw múmkinshiligi ámeldegi (lekin mudamı da emes). Ámelde, uzaq múddetli este saqlawdıń islewi ádetde pikirlew hám qálegen háreketler menen baylanıslı.
Genetikalıq este saqlaw - genotip menen belgilenedi hám áwladdan -áwladqa ótedi. Insannıń bunday este saqlawqa tásiri júdá sheklengen.
Este saqlaw iskerligi processinde ústin bolǵan analizatorlarg’a qaray, este saqlawdıń vizual esitiw ,hareketli , taktil xosh iyisli, dam , sezimli hám basqa túrleri ajratıladı.
Adamlarda vizual aqıl ústinlik etedi. Mısalı, biz kóbinese adamdı kóriw arqalı bilemiz, lekin onıń atın eslay almasaq da vizual este saqlaw vizual suwretlerdiń saqlanıwı hám tákirarlanıwı ushın juwapker bolıp tabıladı. Bul tuwrıdan-tuwrı rawajlanǵan oyda sawlelendiriwge baylanıslı : adam vizual túrde neni oyda sawlelendiriw qilsa, ol, qaǵıyda jol menende, ańsatlaw esleydi hám tákirarlaydı. Xitayliqlarda “Mıń ret esitkennen bir ret kórgen ábzal” degen naqıl bar.²
Esitiw este saqlawı - bul hár qıylı dawıslardı, mısalı, muzıkalıq, sóylewdi jaqsı este saqlaw hám anıq tákirarlaw.
Sóylew este saqlawınıń - bólek túri sóz, pikir hám logika menen bekkem baylanıslı bolǵan awızsha-logikalıq bolıp tabıladı.
Hareket este saqlawı - bul hár qıylı quramalı háreketlerdi eslep qalıw hám saqlaw hám kerek bolǵanda jeterli dárejede anıqlıq menen tákirarlaw. Ol qural kónlikpeleri hám qábiletlerin qáliplestiriwde qatnasadı. Hareket este saqlawınıń jaqtı úlgisi - bul, qaǵıyda jol menende, bir ret úyrenilgen belgilerdiń avtomatikalıq túrde jazılıwın názerde tutatuǵın teksttiń qolda jazılıwı.
Sezimli este saqlaw - bul tájiriybeler este saqlawı. Ol barlıq túrdegi este saqlawlar jumısında qatnasadı, lekin ol ásirese insaniy munasábetlerde kórinetuǵın boladı.
Materiallıq este saqlawdıń - kushi sezimli este saqlawqa tiykarlanadı : adamda sezimlerge sebep bolǵan zat kóp qıyınshılıqsız hám uzaǵıraq waqıt dawamında este qaladı.
Taktil, xosh iyisli, dám - hám basqa este saqlaw túrleriniń múmkinshilikleri vizual, esitiw hám sezimli este saqlawqa salıstırǵanda júdá sheklengen; hám insannıń ómirinde bólek rol oynamaydı.
Joqarıda kórip shıǵılǵan este saqlaw túrleri tek dáslepki maǵlıwmat dáreklerin xarakteristikalaydı hám este saqlawda sap formada saqlanbaydi. Este saqlaw hám kóbeytiw processinde informaciya hár qıylı ózgerislerge ushraydı : saralaw, tańlaw, ulıwmalastırıw, kodlaw, sintez qılıw hám basqa túrdegi informaciyanı qayta islew.
Materialdı este saqlaw hám tákirarlaw processinde shıdamlılıqdiń qatnasıw ózgesheligine kóre este saqlaw majburiy ham ozbasimshaliq turge bólinedi. Birinshi halda, adamǵa qálegen háreketler sebepli ámelge asırilatuǵın arnawlı mnemonik wazıypa (este saqlaw, tańib alıw, saqlaw hám kóbeytiw ushın ) beriledi.
Adamlarda este saqlaw daǵı ayırmashılıqlar muǵdarlıq hám sapa tárepinen parıq etedi. Muǵdarlıq xarakteristikalar tezlik, kúsh, dawam etiw waqti, anıqlıq hám este saqlaw kólemin óz ishine aladı. Sapa ayırmashılıqları este saqlawtıń málim túrleri - vizual, esitiw, sezimli hám basqalardıń ústinligi hám olardıń islewi menen baylanıslı.
Sanap ótilgenlerden mánisinde " sap " este saqlaw túrleri júdá kem ushraydı. Kóbinese ámelde biz vizual, esitiw hám qural este saqlawınıń túrli kombinatsiyalarına dus kelemiz. Olardıń tipik qospaları vizual-motor, vizual-esitiwshi hám motor-esitiwshi este saqlaw bolıp tabıladı. Biraq, kópshilik ele da vizual este saqlawta ústinlik etedi.
Tuwrıdan-tuwrı este saqlaw - este saqlaw processinde járdemshi qurallardan paydalanıw kriteryası boyınsha parıq etetuǵın este saqlaw túrleri. Tuwrıdan-tuwrı este saqlaw degende hesh qanday járdemshi metodlarina tayanbasdan, este saqlaw túsiniledi. Tikkeley bolmaǵan este saqlaw málim kóbirek yamasa kemrek tolıq texnika hám qurallardan paydalanıwdı óz ishine aladı. Tuwrıdan-tuwrı este saqlaw haqqında sóylegende, sonı este saqlaw kerek, hátte onı baqlaw yamasa introspektiv tárzde ajıratıp kórsetiw qıyın bolǵan arnawlı " ishki " qurallarsız da ámelge asırilmaydi.
Semantik este saqlaw - bólek orın iyeleydi. Bul basqa zárúrli kognitiv process - pikirlew menen bekkem baylanıslı bolǵan intellektdin zárúrli strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Úyreniw natiyjeliligi semantik este saqlawtıń rawajlanıwına baylanıslı.
Adamlarda eń úlken rawajlanıw ádetde tez-tez isletiletuǵın este saqlaw túrleri arqalı erisiledi. Kásiplik iskerlik bul processde úlken ız qaldıradi. Mısalı, ilimpazlar semantik hám logikalıq este saqlawqa iye, lekin salıstırǵanda hálsiz mexanik este saqlaw. Aktyorlar hám shıpakerler jaqsı rawajlanǵan este saqlawg’a iye.
Este saqlaw processleri shaxstıń qásiyetleri, onıń sezimli keyipi, qızıǵıwshılıqları hám mútajlikleri menen bekkem baylanıslı. Olar insan neni hám qanday eslep qalıwın, saqlawın hám eslep qalıwın anıqlaydı. Qızıqlı hám sezim tárepten áhmiyetli bolǵan zat jaqsılaw eslab qaladı.
Insan este saqlawı fizikalıq jaǵday hám jeke sezimler menen bekkem baylanıslı. Bunı este saqlawtıń buziliwli jaǵdayları tastıyıqlaydı. Derlik barlıq bunday jaǵdaylarda xarakterli este saqlaw buzılıwları júzege keledi, bul olardıń qásiyetlerinde nawqastıń ózligindegi buzılıwlardı sáwlelendiredi.
Insan este saqlawı turaqlı emes, bálki turmısi dawamında ózgeredi. Erte balalıqtan balanıń este saqlawın rawajlandırıw procesi bir neshe jóneliste baradı.
Birinshiden, affektiv (sezimli) hám mexanik (motor, qural ) este saqlaw isley baslaydı, ol az-azdan toldırıladı hám logikalıq menen almastırıladı.
Ekinshiden, tuwrıdan-tuwrı este saqlaw tikkeley bolmaǵan este saqlawǵa aylanadı, ol hár qıylı mnemonik usıllar hám este saqlaw hám tákirarlaw qurallarınnan aktiv hám sanalı túrde paydalanıw menen xarakterlenedi.
Úshinshiden, balalıqta húkimran bolǵan eriksiz este saqlaw úlkenlerde qálegenshe bolıp qaladı. Bunnan tısqarı, este saqlaw ushın qural-xoshametlewdiń ózi de málim bir nizamlıqǵa boysinadı : daslep olar sırtqı roldi atqaradı (mısalı, este saqlaw ushın túyinlerdi bólew, este saqlaw ushın hár qıylı zatlar, sańliqlar, barmaqlar, notalar hám basqalardı isletiw) ishki (sóylew, sezim, assotsiatsiya, wákillik, suwret, pikir). Este saqlawtıń ishki quralların qáliplestiriwde sóylewdiń oraylıq orınǵa ıyelewi xarakterli bolıp tabıladı, ol da sap sırtqı baylanıs funkciyasınan ishki funkciyaǵa aylanadı.
Hár bir este saqlaw háreketiniń tiykarinda mútajlik yamasa qızıǵıwshılıq jatadı. Hesh kim awqatlanıwdı yamasa jumısqa barıwdı unutpaydı, sebebi olarsız jasay almaydı . Mútajlik hám qızıǵıwshılıq onı eslep qalıw kerek bolǵan zatqa qaratıw ushın zárúr bolǵan motivatsiyanı jaratadı. Dıqattıń jıyindisi dıqattıń ózi tárepinen qollap-quwatlanadı hám bulsiz este saqlawta ızlerdıń saqlanıwın kepillik beriw múmkin emes. Bul konsentraciyanıń dárejesi este saqlaw processinde zárúrli rol oynaydı.
Psixologi este saqlaw tórtew mnemonik process yamasa basqısh bar. Este saqlawtıń hár qanday kórinetuǵın bolıwı, birinshi náwbette, este saqlawdı, yaǵnıy aqıl etilgen materialdı basıp shıǵarıwdı, keyininen bul yodlangan materialdı málim (kóbinese ap-alıs ) waqıt dawamında sanada saqlawdı talap etedi , jáne bul material sanada saqlanıp qalǵanma yamasa joqpa, tek onı tańib alıw yamasa kóbeytiwge urınıwda aytıw múmkin.
Tán alıw - ob'ekttiń shaxsqa tásiri tákirarlanganda, yaǵnıy bir waqtıniń ózinde aqıl etiw processinde júzege keletuǵın este saqlawtıń kórinetuǵın bolıwı.
Qayta islep shıǵarıw - hár qanday ob'ekttiń shaxsqa tikkeley qayta tásirisiz, yaǵnıy bir waqtıniń ózinde aqıl etpesten júz bolatuǵın este saqlawda kórinetuǵın bolıwı.
Este saqlaw selektivligine baylanıslı - mashqalanıń anıq bayanı, neni eslep qalıw kerekligini hám ne ushın eslew kerekligini kórsetedi. Eger oqiwshi arnawlı bir materialdı eslep qalıw zárúrligine isenim payda etpese, onıń este saqlawı aktivligi tómen boladı, hátte bir neshe ret tákirarlaw da eslew kúshi ushın nátiyjesiz bolıwı múmkin.
Insan dus keletuǵın zatlardıń har turliligine hám kópliginen, birinshi náwbette, ol óz mútajliklerin qandırıw ushın ne kerekligini, ol yamasa bul mániske iye bolǵan miynet iskerligi menen ilgeri surilgan mashqalalardi sheshiw ushın ne kerekligin anıq esleydi.

1.2 Este saqlaw psixologiyasinda umıtıw mashqalası

Insan iskerliginiń kóplegen túrleri, sonday-aq tálim ushın saldamlı mashqala bolatuǵın maǵlıwmatlardı umıtıw bolıp tabıladı. Barlıq oqıw shınıǵıwlarınıń natiyjeliligi oqıwshılardıń kerekli bilim muǵdarın saqlap qalıw qábiletine baylanıslı.
Esten shıǵarıw procesi este saqlaw processinde payda bolǵan mnemonik ızlerdıń joǵalıp ketiwi menen baylanıslı bolıp, este saqlawda saqlanǵan maǵlıwmatlardıń joǵalıp ketiwine alıp keledi.
Geyde umıtıw este saqlawtıń ózine keri hádiyse retinde xarakterlenedi. Biraq, umıtıw este saqlawdıń zárúrli hám tábiiy procesi bolıp tabıladı. Bul bir qatar ob'ektiv hám sub'ektiv faktorlar menen baylanıslı bolıp, olar arasında waqıt jetekshi rol oynaydı.
Umıtıwdıń waqıt faktorına baylanıslılıǵı birinshi ret G. Ebbinggauz tárepinen úyrenilgen. G. Ebbinggaus mánissiz buwınlar boyınsha mnemonik processler dinamikasın úyrener eken hám usınıń menen áhmiyetlilik faktorınan abstraktlastirib, úyrenilgen maǵlıwmatlardıń joǵalıp ketiwi eń kóp este saqlag’andan keyingi dáslepki saat hám kúnlerde bolıwın kórsetdi . Bul umıtıw iymek sızig'i sonı kórsetedi, tájiriybede yodlangan 13 buwınlı 8 qatardan 2 kúnden keyin olardıń tek málim bir bólegi (28%) este saqlawda qaladı, keyin bolsa 30 kún dawamında áhmiyetsiz joytıwlar menen saqlanadı. Basqa izertlewshilerdiń nátiyjeleri sonı kórsetdiki, sheshilip atırǵan mnemonik wazıypalar hám eksperimental proceduralar tábiyatınıń ózgeriwi menen ustap turıw iymek sızig'i basqasha ózgeshelikke iye hám umıtıw G. Ebbingaus tárepinen kórsetilgen sıyaqlı, eslep qalıwdan keyin tez baslanmaydi.[2;23,32]
Esten shıǵarıw tezligi usınıs etilgen material muǵdarına baylanıslı. Este saqlawdıń hádden tıs júkleniwi sharayatında umıtılǵan maǵlıwmatlardıń kólemi, ásirese assimilyasi este saqlawdin keyingi dáslepki saatlar hám kúnlerde artadı. Sol munasábet menen insan iskerliginiń túrli sharayatlarında este saqlawlaw ushın usınıs etilgen materialdıń ruxsat etilgen normalaridi anıqlaw ámeliy áhmiyetke iye. Jergilikli avtorlardıń dóretpelerinde kórsetilgen sıyaqlı, este saqlaw processinde semantik islewge dús bolǵan hám ilgeri alınǵan bilimler sistemasına kiritilgen material umıtıwǵa kemrek beyim boladı. Sol sebepli mazmunli materialdı umıtıw tábiyatı mánisiz material menen tájiriybelerde alınǵan G. Ebbinggaus iymek sızig'idan sezilerli dárejede parıq etedi . Luriya (1976 ) sub'ektlerdiń qadaǵalaw hám eksperimental gruppaları klassifikaciyalaw texnikasınan paydalandi . Eksperimental gruppa kelesi reproduktsiyaga itibar qaratǵan halda aqılǵa say este saqlaw strategiyasına uyretilgen, bul bolsa tákirarlanǵan seriyalardin operativ túsin jaratıwdıń ulıwmalastırılǵan sxemasın qáliplestiriwge alıp keldi. Eksperimental gruppa eskertuwshilerdin keshiktirilgan kóbeyiwiniń joqarı kólemi hám waqtın kórsetdi. Bul maǵlıwmatlar umıtılǵan hám tákirarlanǵan maǵlıwmatlar kóleminiń mnemonik háreketlerdi shólkemlestiriw shártlerine baylanıslılıǵın isenimli tárzde kórsetedi.
Mnemonik wazıypalardıń qıyınlıq dárejesi de umıtıw procesine tásir etedi. Luriyanin tájiriybeleri sonı kórsetdiki, materialdıń qıyınlıq ólshewi este saqlaw waqtında maǵlıwmattı semantik qayta islew procesine tásir etedi hám usınıń menen onı keyinirek saqlaw hám kóbeytiw kólemin aldınan belgilep beredi. Wazıypalar strukturası sub'ekttiń háreketlerin aqılǵa say basqarganda, lekin usınıń menen birge ol ushın intellektuallıq hám ámeliy iskerlik múmkinshiligi saqlanıp qalǵanda, ob'ekttiń anıq kontseptual modelin jaratıwdı támiyinleytuǵın optimal sharayatlar payda boldı. [3:28].
Oqıw iskerliginde umıtıw tekǵana joǵalǵan maǵlıwmatlar muǵdarı menen, emes qáteler túrleriniń sapa kórsetkishleri menen de xarakteristikalanǵan bir qansha basqıshlardan ótedi. Bunday basqıshlardıń izbe-izligi tómendegishe kórsetilgen: mayda detallardin joǵalıp ketiwi sebepli kóbeytiw kóleminiń tómenlewi, zárúrli elementlerdiń joǵalıp ketiwine alıp keletuǵın qaldırıp ketiw qáteleriniń payda bolıwı, buzılıw qáteleriniń payda bolıwı, kóbeyiw sapasın pasaytiradi alip keledi.
Usınıń menen birge, mnemonik ızlerdı tereń neyrofiziologik hám bioximiyalıq dárejede saqlaw múmkinshiligi haqqında maǵlıwmatlar ámeldegi (v. Penfild, D. Delgado, A. R. Luriya hám basqalar ). Bul tereń mıy strukturaların elektr stimulyatsiyasi, gipnoz usınısı, sonıń menen birge, nerv qozǵalıwdıń tereń dárejelerine óz-ózinen tarqalıwı arqalı ızlerdı aktivlestiriw múmkinshiligi menen tastıyıqlanadi. Miydiń tereń dárejelerinde ızlerdı saqlaw nerv sistemasınıń mnemonik rezervi retinde qaralıwı múmkin, bul málim turmıs sharayatlarına iykemlesiw yamasa buzılǵan funkciyalardı oraw ushın isletiliwi múmkin.[4:29,38].
Umituwdin tiykarǵı fiziologikalıq mexanizmi I. P. Pavlov, nerv sistemasında ilgeri payda bolǵan mnemonik ızlerdıń uzaq waqıt dawamında bekkemlespegenligi nátiyjesinde gúzetiletuǵın joq bolıp ketiw procesi.
Sonday etip, umıtıw, eslew sıyaqlı, tańlap alınadı. Umıtıw procesi kóp tárepten úyreniwde bilimlerdi ózlestiriwdi aqılǵa say shólkemlestiriw arqalı tártipke saliniwi múmkin. Bunday tártipke salıw este saqlaw processinde qashannan berli baslandı, bul jerda maǵlıwmattı sensorlı -semantik ózgertiw metodlarin qáliplestiriw hám tiyisli motivatsion munasábetler joq bolıp ketiw turaqlı qarsılıq kórsetetuǵın kúshli mnemonik ızlerdıń qáliplesiwin támiyinleydi. Este saqlaw ızlerınıń bekkemligin saqlawdıń zárúrli shárti tákirarlaw bolıp tabıladı. Úyreniwde tákirarlawdıń áhmiyetin aytıp, K.D. Ushinskiy onıń mazmunli hám sistemalı bolıwın talap etdi, sebebi mexanik tákirarlaw, hátte tákirarlansa da, unamlı nátiyje bermeydi. [5:40].
Tákirarlawdıń eń jaqsı usılı - alınǵan bilimlerdi ámelde qóllaw hám sub'ekttiń arnawlı bir islew nátiyjelerine erisiwdegi áhmiyetin haqıyqıy ańǵarıw bolıp tabıladı.
Proaktiv hám retroaktiv aralasıwlar tásirinde kóbinese eslep qalıw hám kóbeytiw processinde maǵlıwmatlardıń bólegin joǵalıp ketiwi baqlanadı. Ataqlı " shet effekti" bul hádiyse menen baylanıslı bolıp, adam xabardıń bası hám aqırın onıń ortasına qaraǵanda jaqsılab tákirarlaydı. Sol sebepli, interferensiya hádiyselerin esapqa alǵan halda este saqlaw hám kóbeytiwdi shólkemlestiriw, informaciya joǵatilishin azaytadı.
Umıtıw sırtqı fenomeni menen de baylanıslı bolıwı múmkin, bul geyde retroaktiv aralasıw formasında kórinetuǵın boladı. Tanıs ortalıqtıń ózgeriwi, sırtqı aralasıw, dıqqattı biygana signallarǵa shalǵıtisiw uzaq múddetli este saqlawtan oynawǵa tayarlanıp atırǵan maǵlıwmatlardıń shıǵarıliwi páseytiredi. Geyde imtixan ortalıǵında oqiwshi sorawǵa juwap bere almaydı, tınısh ortalıqta bolsa ol bunı jaqsı atqara aladı. Sırtqı aralasıw qısqa múddetli este saqlawdıń jańa payda bolǵan hám ózgermeytuǵın ızlerın joq etiwge alıp keliwi múmkin, bul halda olar uzaq múddetli este saqlawg’a ótkerilmeydi. Eger házirgina telefon nomerin qulaǵı menen esitken adamdı biygana soraw shalǵıtib qoysa, bul sorawǵa juwap bergennen keyin, ol endi esitilgen nomerdi jazıp bere almaydi.
Kóbinese, umıtılǵan dep esaplanǵan material, bir az waqıt ótkennen, óz-ózinen, birden este saqlawda aktivlesedi. Bul hádiyse reminissensiya dep ataladı. Biz kútpegende uzaq waqıt umıtılǵan qosıqtı esleymiz. Imtixanda sorawǵa juwap bere almaǵan oqiwshi bır jola bir neshe saat yamasa kún ishinde kerekli materialdı eslab qaladı. A. A. Smirnova hám S. L. Rubinshteynterdin sózlerine kóre, balalar úlken gúrrińni tıńlaǵannan keyin, tek málim jaylardı, tiykarlanıp olarǵa sezimli tárepten tásir etken jaylardı tákirarlawları múmkin bolǵan faktlar belgilengen. Bir qansha waqıt ótkennen, olar gúrrińdiń pútkil mazmunın tolıqlaw hám uyqas tárzde tákirarlawları múmkinligi haqqında maǵlıwmatlar ámeldegi reminissensiya hádiysesin proaktiv interferensiyanin geyde bolsa qorǵaw kórinislerinen biri retinde kóriw múmkin. Qıyın yamasa úlken kólem degi materialdı este saqlawlawda sharshaw toplandı, bul bolsa qabıl etilgen maǵlıwmattı qayta islewdi imkanin beredi . Bir az tánepis kerek, dem alıw kerek, bul waqıt dawamında maǵlıwmattı qayta islew hám mnemonik ızlerdı konsolidatsiyalaw (bekkemlew) uzaq múddetli este saqlawda dawam etedi. Joqarı sezimli hám intellektuallıq stressti talap etetuǵın jaǵdaylarda, adamlar, ásirese, uwayımlı túrdegi bolsalar, kerekli materialdı tákirarlaw qıyın yamasa ulıwma joq. Umıtılǵan bilimlerdiń kútpegende tikleniwi retinde keyingi este saqlawlar, kóbinese introspektiv tárzde túsiniksiz hám belgisiz háreket retinde qabıl etiledi. Haqıyqattan da, bul haqıyqat tábiyiy bolıp tabıladı, ol áwmetsiz eslew processinde payda bolǵan hám reproduktivlik wazıypanı eriksiz dárejede sheshiwdi xoshametlentiretug’in jasırın jıynaqtıń háreketi yamasa geyparalardıń tásiri nátiyjesinde júzege keledi.
Reminissensiya fenomeni tiykarlanıp uzaq múddetli este saqlaw salasında baqlanadı, bul uzaq múddetli este saqlaw ızlerın tolıq óshirip bolmaydı, tek waqtınsha saqlawdıń tereńrek dárejelerine ótkeriledi degen gipotezani tastıyıqlaydı. Hádden tıs júk yamasa emotsional stress sharayatında maǵlıwmatlardıń bir bólegin uzaq múddetli saqlawdin ámeldegi iskerlikke xızmet etiwshi operativ qısqa múddetli este saqlawqa ótkeriw procesi buzladı.

3. 
   Este saqlawtıń oqıw, biliw iskerligindegi mánisi hám ornı
   

Kursta úyreniw teması este saqlawdı rawajlandırıw bolıp tabıladı. Oqıw processinde este saqlawdıń rawajlanıwın úyreniw ushın este saqlawdıń oqıw processinde hám barlıq biliw iskerligindegi áhmiyeti hám ornın xarakteristikalaw kerek.
Oqıw procesiniń mazmunın kórip shıǵıw onıń dúzilisin analiz qılıwdı óz ishine aladı. Birden-bir tálim procesi óz-ara baylanıslı eki elementden ibarat : úyreniw hám oqıtıw. Mektep oqıwshısı (mektepge shekem jas daǵı bala, oqıwshı ) oqıtıw ob'ekti hám úyreniw sub'ekti retinde isleydi. Onıń iskerliginiń ob'ekti - tálim mazmunı. Oqıtıwshı tálim sub'ekti bolıp tabıladı. Onıń iskerligi de tálim mazmunına qaratılǵan.³
Oqıw procesi tekǵana oqıtıw hám oqıtıwdıń mexanik birikpesi,sonin menen birge ayriqsha dúzılıske iye bolǵan sapa tárepinen pútin hádiyse bolıp tabıladı.
Oqıw procesiniń dúzilisinde tómendegi strukturalıq bólimler ajralıp turadı : 1) maqsetli; 2) xoshametlentiretuǵın hám xoshametlantiruvchi; 3) mazmunli; 4) operativ hám nátiyjeli; 5) baqlaw hám sazlaw ; 6 ) bahalaw hám nátiyje.
Bul komponentler oqıtıwshı hám oqiwshi ortasındaǵı úyreniw maqsetin qoyıwdan onıń nátiyjelerin analiz etiwge deyin bolǵan pútkil óz-ara tásir procesin sáwlelendiredi.
Oqıw procesiniń maqsetli komponenti oqıtıwshı tárepinen belgileniwi hám tıńlawshılar tárepinen temanı úyreniwdiń maqset hám wazıypaların qabıllawı bolıp tabıladı. Oqıw procesiniń maqset hám wazıypaları mámleket tálim standartları, programmaları, oqıwshılardıń tayarlıq dárejesi hám tálim shólkeminiń materiallıq-texnikalıq bazası talapları tiykarında kórsetilgen social buyırtpa menen belgilenedi.
Oqıw procesiniń xoshametlantiruvchi-xoshametlentiretuǵın komponenti oqıtıwshınıń kognitiv mútajliklerdi qáliplestiriw, tálim iskerligi motivlerı hám qızıǵıwshılıqların xoshametlew ilajların sáwlelendiredi. Álbette, oqıtıwshı oqıwshınıń este saqlawında saqlanǵan tájiriybesi, bilimin esapqa aladı.
Oqıw procesiniń mazmun komponenti mámleket tálim standartları, programmaları, sabaqlıqlar hám oqıw-stilistik qóllanbalar menen belgilenetuǵın tálim mazmunı esaplanadı. Este saqlaw bul komponentte zárúrli rol oynaydı, sebebi tálim standartları hám oqıw programmalarında belgilengen bilimler uzaq múddetli este saqlawta saqlanadı.
Oqıw procesiniń operativ-nátiyjeli komponenti onıń protsessual qásiyetlerin, formaların, metodlarin, quralların sáwlelendiredi. Bul jerde da este saqlaw zárúrli rol oynaydı, sebebi úyreniwdiń natiyjeliligi oqıwshılar este saqlawınan oqıtıw metodlari hám formalarında qanshellilik aktiv paydalanılıwına baylanıslı.
Oqıw procesin baqlaw hám sazlaw komponenti oqıtıwshınıń qadaǵalawı hám oqıwshılardıń óz-ózin baqlawın óz ishine aladı oy-órislerdi ornatıw hám oqıw procesiniń barıwın tuwrılaw. Bul komponentte este saqlaw oqıw materialın saqlaydı, onı studentler ushın ámeldegi bolǵan zatlar menen salıstırıw kerek.
Oqıw procesiniń bahalaytuǵın-nátiyjeli komponenti oqıtıwshı tárepinen bahalaniwi hám tıńlawshılardıń tálim nátiyjelerin óz-ózin bahalawın, olardıń belgilengen maqsetlerge muwapıqlıǵın anıqlawdı, olardıń múmkin bolǵan saykes emeslik sebeplerin anıqlawdı hám keyingi iskerlik ushın maqsetlerdi belgilewdi birlestiradi. Bul este saqlawdı da óz ishine aladı.
Oqıw procesiniń barlıq strukturalıq bólimleri bir-biri menen bekkem baylanıslı. Studentler tárepinen maqsetti qabıllaw olardıń motivatsion mútajlikleri tarawına pedagogikalıq tárepten maqsetke muwapıq tásir kórsetiwdi talap etedi. Oqıw procesiniń strukturalıq bólimleriniń kórsetilgen izbe-izligi hám mazmunı esaplanadı. Tálim processinde tórt jetakshi maǵlıwmat dárekleri ámeldegi: dawıs, suwret, bulshıq etlerdiń háreketleri yamasa barlıǵı kombinatsiyası. Soǵan kóre, oqıtıw metodlarinin tórtew toparı ajratıladı : vizual, esitiw, kinestetik hám polimodal.. Esitiw qábiletin oqıtıw metodlari maǵlıwmatlar dawıslar menen ańlatıladı. Bul gruppaǵa barlıq túrdegi gúrrińler, sáwbetler, túsindirisler, lekciyalar kiredi. Óziniń sap formasında bul usıllar maǵlıwmattı esitiw kanalı arqalı uzatıw hám fiksatsiya qılıwdı támiyinleydi
. Vizual oqıtıw metodlari - maǵlıwmatlar súwret retinde usınıs etiledi. Bul gruppaǵa tábiiy ob'ektler hám kórgezbeli qurallardı kórsetiw, sonıń menen birge, barlıq túrdegi baspa yamasa jazba maǵlıwmatlar menen islewdi óz ishine alǵan usıllar kiredi.
Kinestetik tálim metodlari - informaciyanı uzatıw, háreketleri hám denenniń basqa sezimleri járdeminde shólkemlestiriledi. Ulıwma bilim beriw mektep jáne unıversitet ushın bul usıllar sap formada suwretlenbegen. Baslanǵısh mektepte balalardı oqıw hám jazıwǵa úyretiwde bir qatar kinestetik usıllar qollanıladı. Olar sportshılardı tayarlawda da qollanıladı.. Polimodal oqıtıw metodlari - informaciya miydıń bir neshe kanalları arqalı háreketlenedi.
Audio -vizual - kino hám video filmler kórgezbesi, geypara tájiriybeler .
Vizual-kinestetik - awızsha túsindiriw prezentaciyasız grafik hám jazba islerdi orınlawdı óz ishine alǵan usıllar : tábiiy ob'ektlerdi tańib alıw hám anıqlaw, hádiyseni keyinirek dizimge alıw menen vizual baqlawlar ; bul dawıs kartası bolmaǵan kompyuter menen islewdi óz ishine alǵan usıllardı da óz ishine alıwı kerek. Gereń balalardı oqıtıwdıń tiykarǵı metodlari da bul gruppaǵa tiyisli. Bul usıllardan paydalanǵande maǵlıwmat eki kanal arqalı ótedi, bul qashannan berli onı assimilyatsiya qılıw natiyjeliligin asıradı.
Esitiw-kinestetik - tıńlaw, keyin xarakteristikalaw. Ulıwma bilim beriw mektepte olar kemnen-kem ushraydı, lekin olar soqır balalardı oqıtıwda jetekshilik qılıp atır.
Audio -vizual-kinestetik - eksperimentlar hám tájiriybeler ótkeriw, oqıw video hám filmlerdi kórsetiw, kompyuter oqıw programmaları menen islew. Bul usıllardan paydalanǵande maǵlıwmat aqıldıń barlıq kanalları arqalı belgilengenler etiledi [5;40].
Arnawlı bir oqıtıw metodlarınan paydalanıw natiyjeliligi este saqlawdıń tiyisli túrlerin qáliplestiriwge baylanıslı : vizual, esitiw, bulshıq et, qural. Este saqlawdıń bul túrleriniń hár biri oqıw processinde túrli pátda rawajlanadı, ásirese, eger oqıtıwshı oǵan bólek itibar bersa.
Hár bir oqıtıw usılınıń bir bólegi retinde tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw kerek: maǵlıwmattı vizualizatsiya qılıw metodlar ; oqıwshılardıń ǵárezsiz oqıw iskerligin shólkemlestiriw metodlari ; tálim kónlikpelerin hám háreket metodlarin qáliplestiriw metodlari ; qayta baylanıs metodlari.
Oqiwshilardiń ǵárezsiz oqıw iskerligin shólkemlestiriw texnikası oqıw maǵlıwmatların ózlestiriwdiń reproduktivlik, jemisdor hám dóretiwshilik dárejelerine erisiwdi támiyinleytuǵın oqıtıw metodlarin óz ishine alıwı kerek. Bul tálimdi differentsiallastiriw hám individuallastırıw ushın tiykar bolıp xizmet etiwi múmkin. Este saqlaw derlik ǵárezsiz túrde bilimlerdi ózlestiriwdiń reproduktivlik dárejesin hám basqa kognitiv processler menen birgelikte - nátiyjeli hám dóretiwshilik dárejelerdi támiyinleydi.
Tálim kónlikpelerin hám háreket metodlarin qáliplestiriw metodlari oqıtıw metodlari quramında ámeldegi bolıwı kerek, sebebi olardıń maqsetli qáliplesiwi óz-ózinen payda bolǵandan kóre talay nátiyjeli bolıp tabıladı. Studentler tárepinen oqıw iskerliginiń túrli metodlarin sanalı túrde ózlestiriwi oqıw procesin tezlestiredi jáne onıń natiyjeliligin asıradı. Quramalı kónlikpe hám ilmiy tájriybeler este saqlawdıń oqıw materialı menen islewi tiykarında qáliplesedi hám intererizatsiya - ishki rejege awdarmalaw menen xarakterlenedi, jáne bul tek tájiriybe arttırıw processinde múmkin, yaǵnıy turaqlı este saqlawdı aktivlestiriw.
Psixologiyalıq rawajlanıw tálimdi shólkemlestiriw formalarınan paydalanıw processinde júzege keledi. Tálimdi shólkemlestiriwdiń jáne de aktiv formaları oqıw materialın jáne de nátiyjeli eslep qalıwǵa járdem beredi.
Shınıǵıw oqıwshılar tárepinen bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ózlestiriwge qaratılǵanlıǵı sebepli olardıń mnemonik, intellektual hám dóretiwshilik qábiletleri rawajlanadı, sol sebepli bul túsiniklerdi ashıwǵa shaqırıq qılıw kerek.
Pedagogika daǵı bilimler degende pánniń tiykarǵı faktlarin hám olardan kelip shıǵıs teoriyalıq ulıwmalasqanlardı (túsinikler, qaǵıydalar, nızamlar, juwmaqlar hám basqalar ) túsiniw, este saqlawda saqlaw hám tákirarlaw qábileti tusindiriluwi múmkin. Este saqlawdin alıw hám bilimlerden paydalanıw qábileti tekǵana úyreniw ushın, bálki barlıq kognitiv iskerlik ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Bilim menen bekkem baylanıslı halda kónlikpe hám qábiletler bar. Kónlikpe - alınǵan bilimlerdi ámeliyatda qóllaw metodlari (texnikası, háreketleri) ga ıyelew bolıp tabıladı. Mısalı, matematikada máselelerdi sheshiw qábileti máseleniń jaǵdayın analiz qılıw, bul shártni alınǵan bilimler menen salıstırıw, máseleniń málim elementlerin qóllaw tiykarında mashqalanı sheshiw jolların intellektual túrde tabıw sıyaqlı usıllarǵa ıyelew menen baylanıslı. mashqala, hám aqır-aqıbetde, alınǵan nátiyjediń tuwrılıǵın tekseriw. Bunda kónlikpe úyreniwdiń ajıralmaytuǵın elementi retinde, joqarı dárejede jetiliskenlikke jetkizilgen avtomatlastırılgan háreket retinde qaraladı. Mısalı, mektep oqıwshısınıń tuwri oqıwın mazmunli oqıw qábiletiniń zárúrli elementi bolǵan uqıp retinde qaraw múmkin [6;34].
Bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ózlestiriwdiń tiykarǵı basqıshları dástúriy túrde bilimlerdi qabıl etiw, saqlaw hám túsiniw esaplanadı . Biraq, este saqlaw biliw procesi retinde tekǵana saqlanıw basqıshında, bálki bilimdi aqıl etiw hám túsiniw basqıshlarında da bar.
Úyrenilip atırǵan materialdı túsiniw. Oqıwshılardıń úyrenilip atırǵan materialdı túsiniw hám ilimiy túsiniklerdi qáliplestiriwdegi aktivligi pikir jumısın ańlatadı. Úyrenilip atırǵan materialdı túsiniw procesi, yaǵnıy biliw múmkin bolǵan zat hám hádiyselerdiń mánisin ashıw hám teoriyalıq túsiniklerdi qáliplestiriw intellektual iskerlik júdá quramalı. Áwele sonı atap ótiw kerek, oylaw sanada onıń ushın zárúr material ámeldegi bolǵanda, atap aytqanda, málim muǵdardaǵı ideyalar, este saqlawlar, mısallar, faktlar ámeldegi bolǵandaǵana " isleydi". Sonlıqtan, oqıwshılar sanasında este saqlaw jumısınıń jemisleri qanshellilik kóp formalansa, tınıq hám jaqtılaw bolsa, oylaw ushın sonshalıq kóp material ámeldegi boladı. Sonday eken, úyrenilip atırǵan materialdı qabıl etiw nátiyjesinde onı ańǵarıw hám ilimiy túsinikler qáliplesiwi júz beredi.
Biraq úyrenilip atırǵan materialdı túsiniw nátiyjesi tekǵana onı túsiniw bolıp tabıladı. Bul processda oqıwshılarda úyrenilip atırǵan hádiyselerdi salıstırıw hám analiz qılıw, olardıń zárúrli hám zárúrli bolmaǵan qásiyetlerin ajıratıp alıw, sonıń menen birge, oy-pikir júrgiziw, gipoteza hám teoriyalıq ulıwmalasqanlardı ilgeri jıljıtıw, yaǵnıy. intellektual rawajlanıw júz boladı. Bunnan tısqarı olarda qızıǵıwshılıq, kognitiv ǵárezsizlik, dúńyaǵa kózqaras sıyaqlı jeke pazıyletler qáliplesedi hám etikalıq -estetik qarawlar qáliplesedi.
Este saqlaw - bul este saqlaw procesi bolıp, bunıń nátiyjesinde jańa zat onı ilgeri alınǵan zatlar menen bekkemlenedi. Este saqlaw sub'ektdiń ob'ekt menen háreketiniń tábiiy jemisi bolıp tabıladı. Ol yamasa bul materialdı este saqlaw qásiyetleri shaxs iskerliginiń motivlerı, maqseti hám metodlari menen belgilenedi.
Este saqlawdıń ózinde kognitiv iskerlik natiyjeliligine tásir etiwshi kóplegen faktorlar bar. Mısalı, úyrenilip atırǵan materialdı ózlestiriw ushın este saqlaw usılı zárúrli áhmiyetke iye. Aytıw kerek, este saqlaw bir otırıwda ámelge asırilatuǵın hám úyrenilip atırǵan materialdı ózlestiriw bir neshe basqıshda ámelge asırılǵanda hám waqıtında tarqalıp ketkende, jıynalǵan bolıwı múmkin. Konsentrlanģan este saqlawlaw menen operativ, qısqa múddetli este saqlawqa ótedi hám demde umitiladi. Tarqalǵan este saqlaw bilimlerdi uzaq múddetli este saqlawqa ótkeriwge járdem beredi. Sonin ushın da oqıw processinde oqıwshılarǵa tarqaq este saqlawlaw metodlarinan paydalanıwdı usınıs etiw zárúr [7;1,21].
Kerisinshe, ol ózlestirilgen bilimlerdi tereń hám hár tárepleme ańǵarıw hám túsiniwge tiykarlanǵan bolıwı hám ulıwma oqıwshılardıń intellektual rawajlanıwına úles qosıwı kerek. Este saqlaw hám pikirlew bir-biri menen bekkem baylanıslı bolǵan hám barlıq kognitiv iskerlikti belgileytuǵın kognitiv processler bolıp tabıladı..
Úyreniw barlıq kognitiv processlerdiń, sonday-aq este saqlawtıń rawajlanıwına tásir etedi. Úyreniw este saqlaw rawajlanıwına qanday tásir etiwin túsiniwge jantasıwlar hár túrlı bolıwı múmkin.
Psixologik este saqlaw este saqlawdı úyreniwge aktiv jantasıw islep shıǵılǵan. “Iskerlik jantasıwınıń mánisin eń ulıwma formada tómendegishe qáliplestiriw múmkin: este saqlawı bólek psixik funkciya retinde emes, bálki insan iskerligi kontekstinde úyreniw kerek.
Este saqlaw iskerlik hám sana menen baylanıslı. Háreketimizdin maqseti neden ibaratlıǵı birinshi náwbette eske alınadı, sonıń menen birge, ámelge asıriladı. Biraq, qálegen este saqlaw júz bolatuǵın hárekettiń maqsetli mazmunına kiritilmegen zat, bul materialǵa qaratılǵan qálegen este saqlawdan kóre jamanlaw este qaladı. Usınıń menen birge, sistemalı bilimlerimizdim tolıq kóbisi arnawlı iskerlik nátiyjesinde júzege keliwin, onıń maqseti tiyisli materialdı este saqlawda saqlaw ushın este saqlaw ekenligin esapqa alıw kerek. Saqlap alınǵan materialdı este saqlaw hám tákirarlawǵa qaratılǵan bunday iskerlik mnemonik iskerlik dep ataladı [8;19,36].
Materialdı túsiniw ushın paydalı texnika - bul salıstırıw, yaǵnıy, ob'ektler, hádiyseler hám basqalar ortasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı tabıw balalar menen jańa ob'ektti úyrenilib atirģanda, oqıtıwshı onı kóbinese úyrenilgenlar menen salıstıradı hám usınıń menen bilim sistemasına jańa materialdı kiritedi. Materialdı túsiniwge onı konkretlestiriw, ulıwma qaǵıydalardı mısallar menen túsindiriw, qaǵıydalarǵa muwapıq máselelerdi sheshiw, baqlawlar, laboratoriya jumısların aparıw hám taǵı basqalar da járdem beredi.
Tabıslı este saqlawdıń shártlerinen biri de materialdı sistemalastırıw bolıp tabıladı. Sistemada berilgen, onı eslep qalıw ańsatlaw hám este saqlawda uzaǵıraq saqlanadı. Izertlewler A. A. Smirnova hám L. V. Zankov gruppalanǵan tekstti gruppalanbaǵan tekstke salıstırǵanda eslep qalıwdıń zárúrli artiqmashliǵin anıqladi. Sistemalastırıw túrli jónelislerde dawam etiwi múmkin: este saqlaw ob'ektlerin geypara belgilerden birine kóre birlestiriw, mısalı, ob'ektlerdi reńi, kólemi hám formasına qaray gruppalarǵa bólistiriw hám basqalar ; hádiyselerdi xronologik úyreniwde materialdı (mısalı, tariyx boyınsha ) birlestiriw jáne onı oqıtıwshı tárepinen usınıs etilgen sxemaǵa muwapıq sistemalastırıw, mısalı, geografiyalıq zonalardıń ulıwmalastırılǵan xarakteristikası hám basqalar.
Este saqlawlawda tákirarlaw zárúrli rol oynaydı. Biraq, tákirarlaw mudamı mnemik effektke erisiwge alıp keletuǵın usıl emes. Este saqlaw processinde sub'ekttiń material menen háreketlerin shólkemlestiriw oraylıq orındı iyeleydi. Áyne gruppalaw, korrelyatsiya qılıw, jobalar dúziw háreketleri arnawlı bir baylanıslardı tańlaw hám qáliplestiriwge alıp keledi, tákirarlaw bul háreketlerdi ámelge asırıwdıń shárti bolıp tabıladı. Oylaw hám este saqlaw rawajlanıwındaǵı óz-ara baylanıslılıq J. Piaje hám B. Inelderdin izertlewlerinde úyrenilgen. Óz izertlewinde avtorlar este saqlawtı shólkemlestiriw dárejesin 3 jastan 12 jasqa deyingi balalarda operativ hám lingvistik rawajlanıw dárejesi menen salıstırǵan. Nátiyjede tómendegiler tastıyıqlandi:- este saqlaw túrleri bala daǵı intellektual operatsiyalardıń rawajlanıw dárejesine sáykes keledi; - este saqlawdıń rawajlanıw dárejesi hám materialdı túsiniwdiń rawajlanıw dárejesi bir-birine sáykes keledi [9;12].
Insannıń óz-ara munasábeti processinde material menen qanshellilik aktiv hám quramalı jumıs atqarılsa, este saqlaw sonshalıq nátiyjeli boladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda, tabıslı este saqlawdıń "gilti " ozlestirgen materialdı ózgertiw ushın quramalı intellektuallıq usıllardan paydalanıw, ol menen adamdıń intensiv hám ǵárezsiz aktiv islewi bolıp tabıladı.
Este saqlawtı jaqsılawǵa túrli faktorlar tásir etiwi múmkin. E. I. Rogov aytıp ótkeni sıyaqlı, " este saqlawdıń unamlı qásiyetlerin úyretiwde insannıń intellektual hám ámeliy jumısın ratsionalizatsiya qılıw úlken járdem beredi: jumıs jayında tártip, joybarlaw, ózin ózi baqlaw, este saqlawlawdıń aqılǵa say metodlarinan paydalanıw, intellektual miynet menen uyqastırıw ámeliy, óz iskerligine sın kózqarastan munasábette bolıw, nátiyjesiz jumıs metodlarinan waz keshiw hám basqa adamlardan nátiyjeli usıllardı alıw qábileti hám basqalar.
Mektep oqıwshılarınıń joqarı dárejedegi tálim iskerligin psixologiyalıq qollap-quwatlaw, olardıń qábiletlerin rawajlandırıw hám qáliplestiriw, sonıń menen birge, balalardıń hálsiz rawajlanıwı hám hár qıylı jeke deformatsiyalaridin aldın alıw hám saplastırıw ushın mektep psixologları kognitiv ayrıqshalıqlardı biliwleri hám túsiniwleri kerek. mektep oqıwshılarınıń tarawı, sonıń menen birge, oqıwshınıń kognitiv processlerin diagnostika qılıw, rawajlandırıw, ońlaw hám jetilistiriwdiń metodlarina iye.
Mektep oqıwshılarında biliw processleriniń ápiwayı hám quramalı túrleri olardıń úyreniwi nátiyjesinde qáliplesedi, dep esapladıq. Bul este saqlawqa da tiyisli.⁴

II. ESTE SAQLAWDI RAWAJLANDIRIW IZERTLEWLERIN AMELIY TAREPTEN UYRENIW