Ózbekistan respublikasí joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Qaǵaz hám tábiyaat materiallarınan qurıw-jasaw

Mektepke shekemgi tálim shólkeminde hár qıylı oyınshıqlardı jasaw ushın qaǵazdan, tábiyat materiallarınan keń paydalanıladı. Balalarǵa qaǵazdıń hár qıylı túrleri beriledi: vatman, karton, juqa hám túrli qaǵazlar.
Tárbiyashı balalar menen birge tábiyiy materiallardı tayarlab, bir jil ishinde olardı ǵamlaydı. Jazda sabanlar, sayamanlı terek miyweleri, ǵozalarlar teredi. Miyweler tuqımı jaqsılap juwılıp, qurıtıladıadı, bunday urıwlar arnawlı qutılarda
saqlanadı. Bul túrdegi qollanbalardı jasaw ushın: qaǵaz, karton, plastilin, sım, shırpı paqalı, jelim, qayshı sıyaqlı materiallardan da paydalanıladı.
Qaǵaz, tábiyatdaǵı batıl, materiallar. Bul materiallardan balalar baqshasında
hár túrli oyınshıqlar jasaw processinde paydalanıladı. Bul process tek ǵana paydalı bolıp qalmay, bálki qızıqlı hám de balalar tárepinen jaqsı kórip atqarılatuǵın process bolıp tabıladı. Balalar hár túrli túrler degi qaǵazlar menen isleydi.
Hár túrli tábiyat materialları, sayamanlı terek miyweleri, shatlar hám basqalardı tárbiyashı balalar menen birgelikte aldınan tayarlap baradı. Mısalı, tuqımlar, jaqsılap juwılıp, qurıtılıp jıynaladı. Jolud hám kestenlarni terekten tógiliwi menen terip aladı. Klen hám yasen terekiniń uriwi bolsa qısta jiynaladı. Hár bir tábiyaat materialının túri bólek tartpalarda saqlanadı. Sonıń menen birge, olardan oyınshıqlar jasawda, járdemshi materiallar, qaǵaz, karton, plastilin, simlar, kley hám miynet qurallarınan qayshı, biz, iyne hám basqalar qollanıladı.

Orta toparda tábiyiy material hám qaǵazdan qurılıs hám konstrukciyalawǵa úyretıwdıń

wazıypaları. Balalardı jańa qurılıs materialı qaǵaz menen, onıń ózgesheligi menen tanıstırıladı. Orta topar tárbiyalanıwshileri tábiyaat materialı bolǵan - shaq, japıraq, túbir, túrli ǵozalarlar, olardıń qabıqlarınan zat jasawǵa úyretip barıldı.
Tárbiyashı balalarǵa túrli tábiyiy materiallar bar ekenligi hám odan hár qıylı zatlar jasawda paydalanılıwı kórsetip beriledi. Balalarda ulıwma kónlikpe hám ilmiy
tájriybeler qáliplesip baradı, yaǵnıy predmetlerdi tekseriw, izbe-izlikke tiykarlanıp islew, baslaǵan jumıstı aqırına shekem orınlaw hám de qoldi anıq háreketlentiriw hám taǵı basqalar.
Dáslepki shınıǵıwda tárbiyashı balalarǵa bir neshe predmetlerdi, qaǵazdan jasalǵan oyınshıqlardı kórsetip, oni buklab, jabıstırıw arqalı arsha aǵashın jasandırıw ushın oyınshıq hám sıylıqlar ushın hár qıylı qızıqlı oyınshıqlar jasaw múmkinligi haqqında sóylep beredi. Birinshi shınıǵıwdayoq balalar tárbiyashınıń kórsetpesi hám túsindiriwi tiykarında qaǵazdı teń ekige búklewdi úyrenedi. Keyingi shınıǵıwlarda arsha aǵashi ushın oyınshıq, sıylıq jasalǵan payıtlarda bul kónlikpe bekkemlenedi. Shınıǵıwlarda úyshe, avtobus, júk mashinasın jasatǵanlarda balalar tayın elementlerden oyınshıq jasaw, tiykargı bólekke bólek detallardı jabıstırıwdı da úyrenedi. Mısalı, úyshege - qapı, áynek; avtobusqa - ayna, dóngelek qıladı.. Tapsırmanıń bunday túrin orınlaw tek texnikalıq ilmiy tájriybelerdi qáliplestirip qalmay, bálki balalardıń intellektual iskerligin, ózbetinshe jumısın da rawajlandıradı. Oyınshıqtı jasawdan aldın balalar qaysı bólekti bir-biri menen birlestirıwdı, qaysı bólekti jabıstırıw kerekligini oylaydı. Jaz waqtında balalar tábiyiy materiallardan paydalana baslaydılar. Áwele, tárbiyashı balalardı sol material menen aldınan jasalǵan ápiwayı qurılmalar menen tanıstırıp, bólek predmetlerdi, olar ortasındaǵı uqsawliq, odan qanday paydalanıw kerekligin túsintiredi. Tábiyiy material, qaǵazdan qurıw-jasaw shınıǵıwi menen qurılıs materialınan qurıw-jasaw shınıǵıwi almasınıp turadi.
Balalarda qurılıs materialları menen hár qıylı predmetlerdiń túrlishe tımsalların jaratıw siyaqlı dóretiwshilik iskerlıǵın qáliplestiriw ámelge asırıladı. Dáslepki shınıǵıwlarda ótken materiallar tákirarlanadı, nátiyjede balalarda qaǵazdı teń búklew, táreplerin qol menen tegislew ilmiy tájriybesi jáne de bekkemlenedi. Balalar bul ámellerdi qanday orınlawdı eske aladı. Birinshi shınıǵıwda qaǵazdan sebetshe jasaydı. Tayın úlgini gúzetip barǵannan keyin, tárbiyashı kvadrat qaǵazdı qanday buklab qırıqıw, qanday jabıstırıwdı kórsetedi.
Sebettiń bandini qanday jabıstırıwdı bolsa balalar ózleri oylap tabadı. Ekinshi shınıǵıwda bolsa kvadrattı qiyiq boyınsha búklewdi úyrenedi. Bunda kvadrat qaǵazdı 16 kvadrate búklew kórsetilmaydi. Tárbiyashı túsindirip atırǵanda eki tárepi qırqılǵan, búklengen tayın kvadrattan paydalanıladı. Balalar aldınǵı shınıǵıwdan alǵan bilimlerin úyshe qurıwda qollaydı, ózleri qırqip jabistiradi. Shınıǵıwdıń basında úlgin gúzetip atırǵanda tárbiyashı jumıstı qanday orınlawdı balalarǵa úyretedi hám járdem beredi. Qaǵazdan zat jasawdı málim bir waqıttan keyin qaytarıw múmkin, lekin balalar ózleri ǵárezsiz atqaradı (mısalı, ashıq tartpa). Tayın sırtqı kórinislerden qandayda bir bir zattı jabıstırıw arqalı jasawdı balalar az-azdan úyrenedi. Birinshi shınıǵıwda tárbiyashı shırpı qutısınan qanday etip avtobus jasawdı kórsetedi: qutını qanday etip bir-birine jabıstırıw, dóńgeleklerdi qanday etip birlestiriw hám taǵı basqa. Balalar
tapsırmanı kórsetiw hám túsindiriw tiykarında atqaradı. Ekinshi shınıǵıwda tárbiyashı balalardan avtobusti qanday jasaǵanların eskertip, keyin tayın jasalǵan mebeldiń bir neshe úlgisin balalarǵa kórsetip beredi. Bul qurılmalardı balalar gúzetip bolǵannan keyin, oni qanday etip bir-birine jabiwtirilǵanlıǵıni hám basqalardı kóredi.
Qurıwları kerek bolǵan predmet ushın kerekli materiallar tańlaydı. Bul shınıǵıwlarda payda bolǵan ilmiy tájriybelerdi tárbiyashı balalardı oylaǵanları boyınsha zat qurıw shınıǵıwlarında bekkemleydi. Bunda balalar ózleri qaysı materialdan ne jasawların, qanday etip jasawların ǵárezsiz sheshedi. Lekin keyingi shınıǵıwlarda tema talay quramalılasadı, yaǵnıy tartpa, karton, qaǵazdan júk mashina, keme jasaw hám tagi basqa. Bul waqıtta tárbiyashı taǵı balalar menen birgelikte jumıs júrgizedi, yaǵnıy ózi kórsetip, túsintirip beredi. Jumıs iskerlıǵınin bunday alıp barılıwı balalardıń keyingi dóretiwshilik iskerlıǵınde úlken áhmiyetke iye. Balalarǵa sheńberdi diametri boylap búklew, konusni jabıstırıw, kontur boylap qırıqıwdan aldın, tárbiyashı parashyut, uzın kóylek kiygen matroshka, oyınga túsip atırǵan matroshkanı jasawdı úyretedi. Sonday etip, tapsırma quramalasıp baradı: balalar tayın yarım sheńberden qırıqıwdı úyrenedi. Bul processti tárbiyashı túsindiredi, qalǵanın bolsa balalar atqaradı.
Jıl aqırında balalar óz bilimlerin tekseredi. Kvadrattı qiyiq boylap búklew táreplerdi, múyeshlerdi tuwrı birlestiriw, qayıq, oyınshıqlar jasawdı shınıǵıwlarda úyrenedi. Shınıǵıwlarda balalar tayın quramalı bolmaǵan ulgi boyınsha islewdi de úyrenedi.
Sonday etip, balalar cilindrdi túrli konstruksiyalarǵa birlestirıwdı iyeleydi. Olarda pikirlew, dóretiwshilik, fantaziya rawajlanıp baradı. Basqa materiallardan zat jasawǵa úyretiwden aldın tárbiyashı materialdıń ózgesheligi menen tanıstıradı, balalarǵa sol materialdı ustap, onin qanday ekenlıǵın soraydı, parolon - jumsaq, jenil, oni ezse, taǵı óz jaǵdayına qayta aladı. Parolondan balalar qorbobo, nayzangul, gojek, shoje hám taǵı basqalar jasaydı. Zat soġıwdı tusindirip atırǵanda tárbiyashı tiykargı dıqqattı bölek predmetlerdi qanday birlestiriwge qaratadı, shınıǵıw dawamında eskertip ótedi. Jaña jil bayramında balalar arsha aǵashi oyınshıqları jasaydı: qaǵazdı qat-qat etip (gormoshka) búklep odan (túrli) simmetrik sırtqı kórinisler qırqadı. Balalar óz oylaǵan boyınsha qaǵaz, karton, basqa materialdan zat jasap atırǵanında aldın alǵan bilimlerin jumıslarında qollaydı.