Ózbekistan respublikasí joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Kurs jumısınıń maqseti. Mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde orta hám úlken jastaǵı balalardı qurıw oyınları tiykarında miynetsúyiwshilik tárbiyasın qáliplestiriw.
Kurs jumısınıń obyekti. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde orta hám úlken jastaǵı balalardı qurıw oyınları tiykarında miynetsúyiwshilik tárbiyasın qáliplestiriw procesi.
Kurs jumısınıń predmeti. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde orta hám úlken jastaǵı balalardı qurıw oyınları tiykarında miynetsúyiwshilik tárbiyasın qaliplestiriw formaları, metod, usıl hám quralları

Kurs jumısınıń wazıypaları.

• 
  Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde orta hám úlken jastaǵı balalardı qurıw oyınları tiykarında miynetsúyiwshilik tárbiyasın úyreniw
  
• 
  Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı miynetsúyiwshilik ruwxında tárbiyalaw
  
• 
  Qurıw-jasaw oyınlarının bala turmısındaǵı áhmiyetin úyreniw
  

Kurs jumısınıń dúzilisi: Kirisiw, 2 bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat.

I BAP. ORTA HÁM ÚLKEN JASTAǴÍ BALALARDÍ

MIYNETSÚYIWSHILIK TÁRBIYASÍ TIYKARÍNDA TÁRBIYALAWDÍŃ AYRÍQSHA QÁSIYETLERI

1. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkeminde balalardı qurıw - jasawǵa úyretiw máseleleri

Ulıwma, orta hám úlken jastaǵı baqsha balalarına shanaraqta kúshleri jetetuǵın miynet tapsırmaların beriw kerek. Bul olardı miynetsúyiwshilikke tárbiyalawda hám olarda ayırım miynet ilmiy tájriybeleri payda boliwi ushın kútá úlken múmkinshilikler jaratadı. Social paydalı miynette qatnasıw etpegen balanı keyinirek miynetke tartıw júdá qiyin boladı. Baqshada balalar tartinadiǵan miynet iskerliginiń túri júdá hár túrli bolıp tabıladı. Mısalı, tábiyaat múyeshindegi haywan yamasa ósimliklerdi baǵıw, baqsha háwlisinde islew, asxanada hám toparda nawbetshilik qiliw, kishkentaylardı kiyintirishga járdem beriw hám basqalar. Soni da aytip ótiw kerek, kishi jastaǵı baqsha balaları ózlerinin miynet xızmetlerin ele jolga qoya almaydı. Sol sebepli olar miynettin júdá jón túrleri menen, yaǵnıy ósimliklerge suw quyıw, balıqlarǵa awqat beriw, háwline suw sebiw hám sol siyaqlılar menen shuǵıllanadı.
Mektepke shekemgi tálim shólkeminde balalar menen qurılıs materialları járdeminde oyın hám shınıǵıwlar ótkerıwdıń áhmiyeti úlken. Jetkinshekti hár tárepleme tárbiyalawda mektepke shekemgi tálim shólkeminde qurılıs materialları járdeminde ótkeriletuǵın oyın hám shınıǵıwlar úlken orın iyeleydi. Balalardıń qurılıs oyınları rolga bolınıp oynalatuǵın oyınlardıń ajıralmaytuǵın bir bólegi esaplanadı. Qurılıs oyınlarında da balalar aylana dagı zatlardı, úlkenlerdin xızmetlerin sáwlelendiredi. Qurılıs oyınlarının mazmunın balalardıń ózleri jaratadı. Balalar kóbinese úlkenlerdin qurılıs dagı xızmetlerine eliklew etip, «Qurıwshı jumısshı» rólin atqaradı. Balalardıń qurılıs oyınları qızıqlı dóretiwshilik iskerlik bolıp tabıladı. Olar óz oyınlarında qurılıslardı transport háreketi, úlkenlerdiń miyneti haqqındaǵı tásirleniwlerin sáwlelendiredi. Bunday oyınlar balalarda baslamashılıqtı oyatıwǵa, olardı oylaw hám
háreket xızmetlerin aktivlestiriwge keń múmkinshilik jaratadı. Shınıǵıw hám oyın waqtında balalar bir-birleri menen túrlishe munasábette boladı. Olar roldi óz-ara boliwib aladı, islerdi orınlawda bir-birlerine járdem beredi hám máslahátlashadı. Qurılıs oyınlarında hareket elementleri kóp bolıp, ol balalardıń háreket etiwge salıstırǵanda bólǵan talapların qandırıwǵa járdem beredi. Bala geypara zattı qura baslaǵanda qurılıs materialların tiyisli jayga júrgizedi, olardı stol yamasa pol ústine jaylastıradı, engashadi, bul waqıtta onin qolı aktiv háreket etedi, yaǵnıy málim muǵdarda fizikalıq kúsh sarplaydı. Mayda qurılıs materialları menen oynaǵanda qoldıń mayda muskulları jaqsı rawajlanadı. Qurılıs oyınların oynaw nátiyjesinde balalardıń bayqaǵıshlıǵı artadı, texnikaǵa bolǵan qızıǵıwshılıqları ósip baradı.
Bunnan tısqarı, olar oyın processinde ápiwayı geometriyalıq sırtqı kórinislerdin dúzilisi menen de tanısadı. Qurılıs oyınlarının tárbiyalıq tásiri sonda, bunda balalar sáwlelendiretuǵın hádiyse hám zatlardıń ideologik mazmunı óz hákisin tabadı.
Mektepke shekemgi tárbiya jastaǵı balalarda oylawdıń analiz hám sintez, salıstırıwlay biliw siyaqlı uqıpları ele tómen rawajlanǵan boladı. Qurılıs materiaları járdeminde ótkeriletuǵın oyınlar bolsa balalardıń oylawın, dóretiwshilik qábiletin óstiradi. Tárbiyashınıń kórsetken zatın este saqlap qaliw jáne oni qayta eske saliw balalardı zatlardı bir-birine salıstırıwǵa, analiz hám sintez etiwge, uqsawin táwip qoyıwǵa hám parqın ajrata biliwge májbúr etedi hám qurılıs dagı wazıypalardı pala- partish atqarmawǵa, túsinerli juwmaq menen qanıǵıp qalmay, bálki maqsetke muwapıq jol tutıwǵa úyretedi.
Balalar bilimin sistemalı túrde qurılıs oyınları tek aylananı bilip aliw quraliǵana bolıp qalmay, bálki etikalıq sapalardi tárbiyalaytuǵın qural ham bolıp tabıladı. Balalar mudami átirapda qurılip atırǵan jańa turar jaylardı, mektepler, balalar boǵchaları, dúkanlardı gúzetip baradı hám tárbiyashın húkimetimizdiń xalıqlarǵa qılıp atırǵan ǵamqorlıǵın esitedi. Balalar tikkeley gúzeteip atırǵan qurılıs dagi anıq mısallar balalardıń ózbek xalqi óz miynetin qanshellilik súyiwin túsiniwlerine járdem beredi.
Qurılıs oyınları arqalı tárbiyashı balalarda miynetsevarlik, ǵárezsizlik, óz jumısina juwapkerlik sezimin tárbiyalap barıwǵa háreket etedi.
Balalar jámáátin tuwrı shólkemlestiriwde qurılıs materialları menen ótkeriletuǵın oyın hám shınıǵıwlar úlken áhmiyetke iye. Qurılıs materialları menen ótkeriletugın oyın hám shınıǵıwlar balalardı mektepke tayarlaw jumısın ámelge asiriwda da járdem beredi. Bul oyın hám shınıǵıwlar processinde balalarda dıqqatti bir jayga toplaw, aldına qoyǵan maqsetke shidam hám turaqlılıq penen erisiw, alǵan bilimi hám ilmiy tájriybesi tiykarında dóretiwshilik baslamashılıq kórsetiw qásiyetleri qáliplesip baradı.
Qurılıs haqqındaǵı tiykargı bilimdi balalar qurıw-jasaw shınıǵıwında iyeleydi. Áne sol shınıǵıwlarda olar zatlardıń elementar kórinislerin, qurılıs detallarıdan maqsetke muwapıq paydalana alıwdı úyrenedi hám qurılısti kórkem tárepten bezewdiń ápiwayı usılların ózlestirip aladı. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı kishi balalar qurılıs hám konstrukciyalawǵa bir neshe márte urinadı, olar tek qurılıs jiynaqlarındagi materiallardı jalpaq tárepi menen qoyıp, terip shigadı yamasa bir-birewiniń ústine qóyadı. Tárbiyashı balalardı hár túrli nárseler qurıwǵa úyretgen bolsa, kishi jas dagı balalardıń qurılıs oyınlarında ol óz hákisin tabadı. Qurılıs materialları menen ótkeriletuǵın oyın hám shınıǵıwlar ushın zárúrli sharayatlar. Balalar qurıw texnikasın jaqsı ózlestirip alıwları ushın toparlarda zárúr shárt-shárayatlardı jaratiw kerek. Onıń ushın, áwele, toparda jetkilikli muǵdarda qurılıs materialları boliwi, yaǵnıy hámme balalar bir waqıtta yamasa hesh bolmaǵanda yarım topar balalar gúmira bóle alatuǵın dárejede material boliwi zárúr. Úlgine qaray qurıw shınıǵıwında da balalardı materialdan sheklep qoymay, bálki hár kimge keregin bóliwlab beriw kerek. Balalar mudamı zárúr bolǵan materialdı alıp isleta bilıwdı úyrensinlar. Balalar qurıw-jasaw ilmiy tájriybelerin endi ǵana iyelep baslaǵanlarında, yaǵnıy ekinshi kishi topardan baslap qurıw shınıǵıwların ótiwge ruxsat beriledi. Shınıǵıwlarda qurılıs hám konstrukciyalawǵa úyretiw ushın stol ústinde oynalatuǵın qurılıs toplarnidan paydalanǵan maqul. Kópshilik balalar boǵchasiriing uchastkasında qurib oynaw ushın
iri qurılıs materiallarınan paydalaniladı. Bul materiallar balalardı kópshilik bolıp qurıwǵa, oynawga úyretedi.
Topardaǵı balalardıń hámmesi qurıw usılların jaqsı ózlestirip alıwları ushın shınıǵıw waqtında stollardı hár túrlı jaylastırıw múmkin. Qurılısti jalgız -jalgız atqarayotǵanda stollarni ádetdegi tártipte yamasa P hárıbi formasında terip qoyiw múmkin, eger balalar bir qurılısti topar bolıp atqarsalar, 2-3 stolni birlestirib, qatar etip qoyiw kerek. Shınıǵıw waqtında balalarǵa qurılıstin eń zárúr usılları kórsetiledi, sol sebepli shınıǵıw uzaq chózilmasligi (10-12 minutadan aspawi) kerek. Qurıw-jasaw shınıǵıwların oqıw jılının birinshi yarımında ótkeriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, ekinshi yarımında bolsa oyınlar menen shegaralansa da boladı.
Shınıǵıwdıń maqseti qurıw-jasawdıń hámme usiılların kórsetiwden ibarat: qurılısti qurıwda qurıw-jasawdıń hámme usılları kórsetıwdı hám háreket menen túsindiriw, tayın qurılǵan úlgin kórsetiw hám oǵan kirgen elementlerdi analiz qiliw. Úlgi retinde qurılıs materiallarınan neler jasaw múmkinligin kórsetiwshi tayın qurılıstan paydalanıw. Balalar jay, qurılısti qurıwdı bilip alıwları ushın (biyik tiykardıń ústin qanday pitew, bir detalni qanday etip basqası menen almastiriw, tegislikti qanday keńeytiw hám sol sıyaqlılar) qurılıstin ayırım detallarıni kórsetiw. Tárbiyashı tárepinen atqarılıp atırǵan qurılıstin ayırım bólegin dawam ettirıwdı balalarǵa usiniw. Qurılatuǵın obiekt haqqında túsinik beriw, mısalı, qurılıstin kólemin (úlken-kishilıǵın) anıqlaw, bunda qurılıstin oyınshıqlarǵa uyqas boliwin aytıw. Balalardı ózleri dóretiwshilik etip qurıwǵa úyretiw ushın zárúr sharayatlar hám buyımlar menen támiyinlengen bolıwı kerek.

2.