Zbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

olardi saqlaw ha’m qayta islewdegi tariyxin u’yreniw.

Jobasi

1. Kirisiw. Qant lablebisinin kelip shig`iw haqqinda tariyxiy mag`liwmatlar.

2. Qant lablebisi ham basqa da tamir jemisliler tuwrali uliwma mag`liwmatlar.

3. Qant lablebisinin ximiyaliq quramina minezleme.

Adebiyatlar` 1,3,4,5

1. Hazirgi kunde egiletugin lablebi eki jilliq egin. Ilimiy izertlew jumislarinin

magliwmatlarina qaraganda, onin watani Orta Jer tenizi esaplanadi.

Suwg`arilatug`in jerlerde eramizdan 1000 jil aldin baw-bawsha o`simligi sipatinda

paydalanip kelinen.

Tamir jemisinen Aziyanin taw aldi aymaqlarinda, shama menen eramizdan

1000 jil aldin paydalana baslagan. VIII-XII asirlerde Orta Aziya, Zakavkaziya,

Sibir ham basqada regionlarga alip kelinen.

XVIII-XIX asirlerge kelip lablebi tamir jemisi xurraki  qant ham aziq-awqat

sipatinda egiletugin bolgan. Qant lablebisi ortasha iqlim osimligi bolip,  Kanada,

Teniya, Shvetsiya, Germaniya, Frantsiya, Ukraina, Rossiya, Latviya, Belorussiya,

Turkiya, Yaponiya, Afganistanda tarqalgan. Jer juzinde  qant lablebisi u,o mln.g`a

maydanga egiledi.

 O`zbekstanda kerisinshe eki jilliq turleri ( qant lablebisi, ot-jemlik lablebisi,

shalgam, geshir) egilmekte O`zbekstanda  qant lablebisi XX asir basinda alip

kelinip, tiykarinan  qant zavodlarga onim jetiustiriwge molsherlengen, biraq ken

maydanlarga egilmegen. Hazirgi waqitta O`zbekstan Respublikasi g`arezsiz

bolganli berli qaytadan  qant lablebi jetiustirilip,  qant lablebi islep shigariw

maqsetinde egin maydanlari keneytilmekte. 1999-jilda 14,0 min gektar

suwgarilatuwin jerge  qant lablebisi egiledi.

Qant lablebisi onimdarli egin bolip, jer juzinde (1994) ortasha 32,8 tonna

gektarina tamir jemisi lablebi alingan. O`zbekstanda (1998) 119,7 ts/ga tamir

jemisi alingan. Tuximinin onimi 15-20 tsentner gektarina beredi. Xarezmde iri

qant islep shigariw zavodi qurildi. Bunnan tisqari Respublikamiizda 20 day (mini)

kishi zavodlar bar.

2. Bul toparga suwli, shireli, qugaq zati az bolgan tamir miyweliler kiredi.

o’simlikler harqiyli botanikaliq awladtin (soralilar, soya gulliler, kapusta gulliler,

quramali gulliler) wakili bolip, olardan semyasinda bir, eki ham kop. Tamir

jemisliler harqiyli bagdarda qollaniladi. Qant lablebisi  qant islep shigariw ushin

egiledi. Qalgan tamir jemisliler aziq-awqat sanaatinda ham de sharwashiliqta ot-

jem sipatinda paydalaniladi.

Tamir jemislilerdin quraminda 10% ten 30%ke shekem qugaq zat boladi,

olardan quraminda kop mugdarda  qant, kraxmal, duzlar, vitaminler (S, V, V

2

, P,

PP, K, E, N) karantin bar. Quraminda suw kop bolganligi sebepli oni saqlaw qiyin.

---

3

Tamir jemisli osimlikler texnika ( qant lablebi), aziq-awqatta (geshir, lablebi,

shalgam, turpi), sharwashiliqta (ot-jemlik lablebi, torneps), tawipshilikte

(samiratqi) qollaniladi. Qista kok shop bolmaganda tamir miyweliler en tiykargi

shireli aziq bolip esaplanadi. ot-jem retinde japiraqlari da isletiledi.

Qant lablebisi  qant aliw ham mallarga ot-jem ushin jetistiretugin kerekuli

texnikaliq egin bolip tabiladi. Tamir miywesinde ortasha17-20%  qant zati bar.

Tamir miywesinin zuraati gektarina 40-50 tonna bolganda, gektarinan 7-8 t/ga

qant toplaw mumkin. Qant zavodlarinda sheker islep shigarillgannan keyin

shigindi zatlar qaladi. Shigindilardin quraminda 60%  qant, 15% azotsiz zatlar, 8-9

% kul zatlari boladi. Shigindi shirelerden spirt, sut ham limon kislotasi islep

shigariladi. Jomnin quraminda 15% qugaq zat, 10% azotsiz zatlar, 3% kletchatka,

0,7% kul, 0,3% may ham 1,2% belok bar. 100 kg qugaq jomnin toyimliligi 80 aziq

birligine ten.

1-keste

Tamir jemisinin toyimligi (1 kg aziq qurami)

Eginler

Korsetkishler

Qant

lablebi

ot-jemlik

lablebi

ot-jemlik

geshir

ot-jemlik

shalgam

(torneps)

1 t. tamir miywede`

aziq birligi, kg

20

120-150

140

110-120

Proteyin, kg

15-1

8-12

9,5

12-14

1 tonna. Japiraginda aziq

birligi, kg

120-150

100-110

130-170

115-120

Proteyin, kg

18

19-23

14 -21

17-20

Lablebinin zuraati 30 t/ga bolganda, jomnin shigiwi 24 tonna boladi. Japiragi

uliwma tamir jemisinin 30-35 payizin qurap, toyimliliq qasiyeti basqa o’simlikler

kok shobinen kem emes. Japiraq quraminda 20 payiz qugaq zat bolip, sonin

ishinde 2,5-3,5 payizi belok, 0,8 payiz may, 100 kg japiraginin toyimligi 18-20

aziq birligine ten.

Jiynastirilgan  qant lablebisinin 1 kg tamir miywesi quraminda 0,25-0,26 aziq

birligi, 9-12 gr proteyin, 0,29-0,54 g kaltsiy, 0,35-0,51 g fosfor ham japiraginda

0,11-0,13  aziq birligi, 16-21 belok, 1,08 gr kaltsiy ham 0,36 gr fosfor bar.

3. Qant lablebisinin tamir jemisi-jer sharinin pas kulimat zonalarinda  qant

islep shigariwda tiykargi shiyki zat bolip esaplanadi. Eramizdan XIX asirinde

shiyki zat retinde jalgiz gana  qant qamisin paydalanatugin bolgan, sebebi  qant

qamisinan  qant zati lablebige qaraganda kop shigimli bolgan.

Qant lablebisinin tamir jemisi basqada suwli aziq-awqatliq o’simlikler shiyki

zati siyaqli qiyin saqlanatugin egin bolip esaplanadi. Saqlaw dawirinde tamir

jemisinde  qant mugdari belgili darejede kemeyip zavodta qayta islew waqtinda

qant shigimi azayip ketedi.

2-suwrettegi sxemadan korinip turg’aninday, tamir jemisindegi tiykargi qugaq

zat mugdarin quraitugin-saxaroza (S

12

 H

22

 O

11

). Onin mugdari taza jiynap alingan

qant lablebide 16...20% bolimlerinde  qant mugdari harqiyli boladi. Qanttin joqargi

---

4

darejedegi mugdari vertikal bagitta ortangi boliminde korinip ham ayriqsha

shegarasi onin tamirinda ham mayninda toplanadi. Al,  qanti az bolimi onin

lablebinin bas bolimi esaplanadi. Kese-kesimi bagitinda  qant mugdarinin az boliwi

onin orayliq qaplawshi tkanlarda jabisiwshi boliminde korinedi.