Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli blimlendiriw ministirligi

Qollar kóteriwli jılasar eńk-eńk,
Bul ullı azalı qıyqıw baslanǵan. (I.Yu)
Sezimleri gúl jaynaǵan bostanday,
Kewil dárya, sezimlerdiń tasqını. (G.M)
Kempir-ǵarrılar qosılsa. (Berdaq)
Bul qosımta adam atlarına qosılǵanda jámlewshi máni ańlatadı: Alpamıslar uran etip urısta, Gúlparshınlar bawrı ottay qamınıp. Maman Amanlıqlardikine mudam qalıw bılay tursın, sol kúni túney almadı. Onıń bul ádeti Temirbeklerge de unap qaldı.
Tuwısqanlıqtı bildiriwshi atlıqlarǵa -lar, -ler qosımtası qosılǵanda, ol tartım qosımtasınan keyin jalǵanadı hám bul jaǵdayda húrmetlew mánisin ańlatadı. Salıstırıń: Apamlar keldi. Apalarım keldi.
Qaraqalpaq tilinde tartım qosımtaları iyelikti, menshikleniwdi bildiriwi menen birge qosımsha túrli stillik xızmetler de atqaradı. Máselen, II bettiń kóplik sanı birlik san ornına qollanılıp, sıpayılıqtı bildiredi: Shıbıǵıńız ushında kartalar sóylep, dáryalar teńizge aǵa basladı. Durıs, balańızdan konstruktor shıǵıwı múmkin.
Tuwısqanlıqtı bildiriwshi aǵa, apa, ana, ata t.b. sózler III bet birlik sanda tartımlanıp, shańaraqta erli-zayıplılar arasındaǵı sıylasıqtı bildiredi. Bunda emocional-ekspressivlik máni ańlatadı. Mısalı: Aǵası, qurı qıyaldan qazan qaynamaydı.
I bet birlik sandaǵı tartımlanǵan ayırım atlıqlar húrmetlew, erkeletiw mánilerin, ayırımları buǵan kerisinshe kúyiniw, qıynalıw mánilerin ańlatadı. Mısalı: Qartayǵanda dáwlet ber, jigitimde miynet ber degen, shıraǵım. Qulınım, qızım, usı kesteden qanday quwanısh, qanday lázzet kúteseń. Qurıǵan basım, agitator bolaman dep ne qılaman. Endi ne deymiz, sorım-aw!
Juwmaqlaw
Til qatnas quralı xızmetin atqarıw menen birge oylaw, sana menen de tıǵız baylanıslı boladı. Sebebi til – oylawdıń sırtqı kórinis, oydı sırtqa shıǵarıwshı qural retinde xızmet atqaradı. Bul jaǵı da tildiń qatnas qurallıq xızmetin atqradı. Demek, birinshiden til birinshiden, jámiyettegi adamlar arasındaǵı qarım-qatnas jasaw bir-biri menen túsiniw hám óz ara pikir almasıwshı qural bolıp tabılsa, ekinshiden, adam sanasındaǵı oydı, pikirdi ámeliy jaqtan júzege shıǵarıwshı qural bolıp esaplanadı. Bul jaǵınan til eki túrlik xızmetti – kommunakativlik hám ekspressivlik xızmetlerdi atqaradı.
Tildiń adamlar arasındaǵı qarım-qatnastı iske asırıwı onıń kommunakativlik xızmeti dep ataladı. Al adamlar ózleriniń oyın, pikirin sózlerdiń, sóz dizbekeleriniń hám gáplerdiń járdemi arqalı tıńlawshıǵa dál túsinikli etip jetkeredi. Bul tildiń ekpressivlik xızmeti bolıp tabıladı. Til arqalı qarım-qatnas jasaw tek ápiwayı jay sózlerdiń yamasa gáplerdiń jıyıntıǵı arqalı bildirilip qoymay, tildiń ekspressivlik qurallarınan da keń payadalanıladı.
Sostavlı sózler keminde eki sózdiń óz ara baylanısınıń birqansha gúńgirtlesip turaqlasıwınan hám ulıwma bir túsinikti ańlatıwınan dóreydi. Sostavlı sózlerdiń sıńarlarınıń orınların almastırıwǵa yamasa arasına basqa sóz qosıwǵa bolmaydı. Máslen, túyewtawıq sózin tawıqtúye dep aytıwǵa bolmaydı. Sostavlı sózler leksikalıq birlik retinde bir máni bildirse de, sıńarları ózleriniń jeke mánilerinen pútkilley alıslap ketpey, qandayda bir jańa quramalı uǵımdı ańlatadı.
Millet tilleri tariyxıy rawajlanıwshı qubılıs retinde úlken ózgerislerge iye boldı. Jańa jámiyetlik turmıstaǵı ózgerisler tildiń leksikalıq quramınıń bayıwına keń múmkinshilikler tuwdırdı. Tildiń leksikası burın bolmaǵan óndiris, elektr, samolyot, aeroport, kosmodrom, traktor, kombayn, ekskovator, televizor, radio t.b. sıyaqlı jańa sózler menen tolıqtı. Sonday-aq, tilimizde burınnan qollanılıp júrgen geypara sózlerdiń qollanılıw órisi júdá tar bolsa, al házir olardıń mánisi hám qollanılıwı burınǵıǵa qaraǵanda ádewir keńeydi, jańa sóz dizbeklerin payda etti. Mısalı: Qúdiretli Watan, qúdiretli texnika, awıl xojalıǵı, xalıq xojalıǵı, suw xojalıǵı, toǵay xojalıǵı, xojalıq esabı, bay xojalıq, diyqan adam, dańqlı miynetkesh diyqan, qaharman diyqan t.b.
Tildiń rawajlanıwı menen qatar onıń fonetikası hám grammatikalıq qurılısında da ózgerisler, rawajlanıwlar boldı.
Sóz jasawshı qosımtalar belgili bir sóz shaqabına tán bolǵan sózge qosılıp, sáykes sóz shaqabına tán jańa tiykar jasawı múmkin yaǵnıy sóz shaqabına jalǵanǵan bolsa, sol sóz shaqabındaǵı jańa mánili sóz jasaydı. Bul ishki jasalıw dep ataladı.Mısalı: -shı/-shi, -stan qosımtaları atlıqtan atlıq jasaydı: súwret-súwretshi, balıq-balıqshı, qaraqalpaq-Qaraqalpaqstan, -sha/-she qosımtası ráwishten ráwish jasaydı: búgin-búginshe, bıyıl-bıyılsha t.b.
¹ Sonıń menen birge sóz jasawshı qosımtalar bir sóz shaqabına tán sózlerden ekinshi bir sóz shaqabına tán sózlerdi jasaydı. Bul sırtqı jasalıw dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde kópshilik sóz jasawshı qosımtalarǵa sırtqı jasalıw qásiyeti tán boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar :

1. 
   I.A.Karimov Joqarı mámáwiyat – jeńilmes kúsh . Tashkent “ Mánáwiyat ” 2008
   
2. 
   Dáwletov.A . Til bilimi tiykarları. Nókis “ Qaraqalpaqstan ” 2013
   
3. 
   Dáwletov.A, Dáwletov.M, Qudaybergenov.M , Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Morfemika. Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. Nókis, « Bilim baspası » 2010
   
4. 
   Абдуазизов.А.А, Узбек тили фонологияси ва морфонологияси- Ташкент-1992
   
5. 
   Бекбергенов.А, Каракалпап тилинде созлердин жасалыуы. Нукус. « Каракалпакстан » 1997
   
6. 
   Есенкулов.А , гоне турк ескерткишлериндеги косымшалар. Алматы 1976
   
7. 
   Ешбаев.Ж. Каракалпак тилинде рауиш. Нокис. Каракалпакстан. 1776
   
8. 
   Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinin` stilistikası.No`kis, 1990.
   
9. 
   Berdimuratov E. A`debiy tildin` funktsional`lıq stil`lerinin` rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasının` rawajlanıwı. No`kis, 1973.
   
10. 
    Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994,