Ўзбекистон репсубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети тарих факультети

Мавзуни мустаҳкамлаш учун саволлар 
1. 
Уруғ жамоа тартибларининг вужудга келиши
2. 
Филиация тартибини тушунтиринг? 
3. 
Экзогамия ва эндогамияни тушунтиринг? 
4. 
Гуруҳли, никоҳ, Фратрия ҳақида нималарни биласиз? 
5. 
Ориньяк ва сальютре ѐдгорликларида топилган аѐлларнинг 
жинсий аъзоларининг бўртиб чиққан ҳолда тасвирланиши сабабларини 
тушунтиринг? 
6. 
Экзогамиянинг вужудга келиши билан боғлиқ олимларнинг 
қарашлари ва назарияларини айтинг? 
7. 
уруғчилик 
таврида 
хўжалик 
соҳаларининг 
тараққиѐтни 
тушунтиринг? 
8. 
уруғчилик даврида ўлим ҳолатларининг камайишига сабабалар? 
9. 
уруғчилик даври меҳнат қуроллари тайѐрлаш техникаси ҳақида 
гапиринг? 
10. 
сунъий турар жойлар ҳақида нималарни биласиз? 
11. 
ўқ – ѐйнинг пайдо бўлиши ҳақида гапиринг? 
12. 
Пол Ривнинг илмий назарияси ҳақида гапиринг? 
Адабиѐтлар 
1. Алексеев В. П., Першиц А. И. История первобытного обшества. – М.: 
Высшая школа, 1990.
11. Алексеев В. П. Становление человечество. – М.: Наука, 1984.

---

182 
12. Алексеев В. П. Историческая антропология: учеб. поссобие. – М.: Высш 
школа 1979. – 216 с. 
13. 
Борисковский П. И. Древнейшее прошлое человечества – М.: 
Наука, 1980. – 239 с.
14. 
Вишняцкий Л.Б. ―Человек в лабиринте эволюции‖ - М. 2004
15. 
Нестурх М. Ф. Одамзод ирқлари. Қайта ишланган учинчи 
нашридан таржима. – Т.: ўқитувчи, 1976. – 112 б.
16. 
http: // www. mirknig.com/; 
17. 
http: // www.turklib.ru/; 
18. 
http: // www.rsl.ru/; 
19. 
http: // www.ziyonet.uz/. 
 
 
 
 
Илк уруғ жамоаси (6 соат) 2- машғулот 
Режа: 
1.Илк уруғ жамоасида ижтимоий – иқтисодий муносабатлар. 
2.Аҳоли нуфузининг ортиб бориши ва унинг такрорий ишлаб чиқариш 
қобилияти 
3.Илк уруғ жамоасида ѐш гуруҳлари ташкилотлари. 
4.Илк уруғ жамоасида Оила ва никоҳ
Илк уруғ жамоасида ижтимоий – иқтисодий муносабатлар 
Илк уруғ жамоасида ижтимоий – иқтисодий муносабатларни таҳлил 
қилиш катта қийинчиликларни енгиб ўтишни талаб қилади. Ижтиомий – 

---

183 
иқтисодий 
муносабатларни 
таҳлил 
этишда 
кўпроқ 
этнографик 
маълумотлардан фойдаланилади. Шунингдек, мезолит даврида иқлим, 
табиатдаги ўзгаришлар аҳолини ҳаракатчан бўлишга мажбур этди. Бу эса 
уруғ жамоасининг ичидаги муносабатларни тўла ѐритиш имконини 
бермайди.
Илк уруғ жамоаси даврида одамлар коллектив меҳнат фаолиятидан 
чиқиб кета олмас эди.иккинчи томондан коллектив ҳамкорликда ҳам ҳар 
доим етарли даражада озиқ – овқат маҳсулотлари топиш имконияга эга 
эмасди. Мамон ѐки жунли каркидон каби йирик жониворларни овлаш 
(юқори палеолит даврида музлик ва унга туташ минтақаларда) отлар, 
ҳўкизлар, кийикларни ҳайдаб ов қилиш мезолит даврида ҳам ўз 
аҳамиятини йўқотмади. Балиқ овлаш, уй – жой қуриш буларнинг барчаси 
жамоанинг биргаликда меҳнат қилишини талаб қилар эди.
Овчилик орқали топилган овқат жамоани йил бўйи етарли даажада 
таъминлай олиши мумкин эмасди. Шу сабабли, жамоада овчилик билан 
термачилик, сув ҳавзаларига яқин ерларда балиқчилик билан ҳам 
шуғулланилган.
Жамоага қарайдиган мулк бу уруғ жойлашган ва у тирикчилик 
воситаларини топадиган ер бўлган. Бу ерда яшаган ов жониворлари, 
термачилик маҳсулотлари, балиқчилик қилинадиган сув ҳавзаси 
жамоаники ҳисобланган. Австралия аборигенлари, яганларда ва бошқа 
тараққиѐт даражаси уларга тенг қабилаларда шундай тартиблар мавжуд. 
Айрим қабилалар масалан алакалуфлар, (оловли ер), эскимосларнинг бир 
қисми, хадза (шрқий Африка) ларда ҳатто, жамоанинг умумий ер майдони 
ҳам бўлмаган. Аммо, бу билан илк уруғчилик даврида жамоанинг ер 
майдони чегаралари бўлмаган деган хулосага келмаслик лозим. Чунки, 
бундай ҳолт иқлимий шароити экстремал бўлган ҳудудларда кузатилади.

---

184 
Илк уруғ жамоасида ов қилинган жониворлар, қайиқлар, уй олов 
жамоанинг умумий мулки эканлигини кўришш мумкин. Этнографик 
маълумотлар илк уруғ жамоасида шахсий мулк бу кийим – кечаклар, 
безаклар, меҳнат қуроллари эканлигини кўрсатади. Бу ашѐлар унинг эгаси 
вафот этгач ѐ яқинларига берилган ѐки майит билан қабрга қўйилган. 
Шахсий мулкини майит билан қабрга қўйишни Сибирдаги Сунгир 
манзилгоҳи мисолида кўриш мумкин. Иккинчи бир томондан Австралия 
аборигенлари, яганлар, алакалуфлар, бушменларда бир кишининг истаган 
мулкини иккинчи бири сўроқсиз олиши мумкин бўлган. Бу эса илк уруғ 
жамоаси даврида шахсий мулкнинг барқарор эмаслигини кўрсатади.
Ов маҳсулоти ѐки бошқа егуликларга ҳам жамоавий маҳсулот 
сифатида қаралган. Агар овчининг якка ўзи ов қилган бўлса ҳам маҳсулот 
жамоанинг мулки бўлган. Маҳсулот тақсимотида овнинг ўзи бошқалардан 
ортиқ нарса олиши мумкин бўлмаган. Аборигенларнинг айрим 
қабилаларида кенгуруни ўлдирган овчининг ўлжага умуман ҳаққи 
бўлмаган. Бушменларда (XVIII асрга оид этнографик манбаларда) 
жамоанинг ҳар бир аъзоси ўлжа овлаган истаган бирининг ўлжасига шерик 
бўлиши мумкин бўлган.
Канада эскимосларини тадқиқ этган К. Расмунссен овчининг 
ўлжадан ҳатто ўз улуши бўлмаслиги мумкинлигини ѐзиб қолдирган. Ч. 
Дарвин оловли ерликлар ҳудудига ―Бигл‖ кемасида келганда у маҳаллий 
аҳолига мато парчасини совға қилади. Улар эса, матони барчалари бирдек 
йиртиб тақсимлаб оладилар.
Уруғ жамоаси ов, термачилик, балиқчилик маҳсулотларини тенг 
тақсимланиши назаорат қилган. Жамоада кимдир тўқ ва кимнингдир оч 
қолишига йўл қўйилмаган. Оғир шароитлардаилк уруғ жамоасида 
инфантицид (лотинчадан infans – бола ва caedes - ўлдириш) ҳолатлари 
кузатилади. 
Аборигенлар, 
эскимосларда 
шундай 
ҳолатлар 
кузатилганлигини 
этнографик 
маълумотлар 
тасдиқлайди. 
Бундай 

---

185 
ҳолатларга йўл қўймаслик учун уруғ жамоаси ортиқча маҳсулот тўплашга 
ҳаракат қилади ва натижада мол айрбошлашнинг вужудга келишига имкон 
яратади. Бу ўз навбатида меҳнат тақсимотини ҳам келтириб чиқаради.
Мол айрбошалаш дастлаб уруғлараро биргаликда амалга оширилган. 
Турли уруғлар бир – бирларига ўзлари яшаб турган ернинг ўзига хос 
маҳсулотларини берганлар. Маслан, тошларнинг махсус турлари, 
дарахтлар, чиғаноқлар, охра, қаҳрабо айрбошлаш эквиваленти бўлган. 
Жамоалар орасида айрбошлаш юқори палеолит давридаѐқ кўзга 
ташланади. Кавказ обсидиани Сибирдан, Болтиқбўйи қаҳрабоси рус 
текистликларидан, денгиз чиғаноқлари Европанинг марказий қисмларидан 
топилиши бунга далил бўла олади.
Мезолит даврида эса, тайѐр маҳсулотлар билан ҳам айрбошлаш 
кузатилади. Аборигенларда меҳнат қуроллари,безак буюмлари билан 
айрбошлаш сақланиб қолинган. Алмашинув совғалар билан ҳам амалга 
оширилган. Кейинчалик айрбошлашнинг ўзига хос анъаналари, 
тантаналари вужудга келганлигини улар зиѐфатлар билан ўтганлигини 
кўриш мумкин.
Дастлабки даврларда айрбошлаш оддий ҳодиса бўлиб бир томон 
ўзининг маҳсулотларини қўйиб иккинчи томоннинг улар ўрнига таклиф 
этадиган нарсаларини кутган агар, ҳар икки томон айрбошлашдан қониқса 
ерга қўйилган буюмлар олиб кетила бошлаган. Қайси бир томонни 
қониқтирмаса шу томон буюмларни ердан олмай турган ва қўшимча 
маҳсулот қўйилгандан кейин олинган. 
Аҳоли нуфузининг ортиб бориши ва унинг такрорий ишлаб чиқариш 
қобилияти 

---

186 
Хўжаликнинг содда тузилиши, ижтимоий муносабатларнинг 
пиримитив шакллари, кундалик машаққатли меҳнат, инсон ҳаѐтининг 
доимий хавф – хатарда эканлиги илк уруғ жамоаси даврида аҳоли 
сонининг кескин ошиб кетиш имконини бермас эди. Жамоани озиқ – овқат 
билан таъминлаш учун уруғда етарли даражада вояга етган эркаклар 
бўлиши лозим эди. Доимо ҳам бунга эришиб бўлмасди. Илк уруғ 
жамоасида дастлабки даврларда 25 – 30 киши яшаган деган тахминлар 
устунлик қилади.
В. А. Шнирельманнинг фикрига кўра, жамоанинг кичик бўлишига 
табиий кучлар ва ижтимоий – маданий механизмлар сабаб бўлган. Узоқ 
вақт очарчилик уруғ жамоасини сонини қисқартиришга сабаб бўлган. Бу 
ҳол айниқса аѐллар, кексалар ва болалар орасида кўпроқ кузатилади. 
Иккинчи бир ҳолатда эса, қизларнинг эрта турмуш қуриши, травмалар, 
аѐлларнинг оғир меҳнати, жинсларнинг номутаносиблиги натижасида 
қизларнинг туғриқ вақтида вафот этиши, туғилган болаларнинг кўплаб 
ўлими, ѐшларнинг уйланмаганлиги ва кексаларнинг кўп хотинликлари илк 
уруғ жамоасида ўлим ҳолатларининг кўп бўлиб, уруғнинг кичик 
гуруҳлардан иборат бўлишини таъминлаган.
Туғилишнинг камайишига турли диний қарашлар ҳам сабаб бўлган. 
Айниқса, кўпгина халқларда йирик хўжалик ишларини бижариш олдидан 
жинсий 
муносабатларнинг 
таъқиқланиши 
уруғчилик 
анъаналари 
тугангандан кейин ҳам давом этди. Одатда бжиний муносабатларни 
таъқиқилаш узоқ муддатда амалга оширилган. Бундай таъқиқларни бузиш 
овда мувофақиятсизлик келтиради деб қаралган.
Илк уруғ жамоаси даврида уруғ ичида туғилишни челаш ўрнатилган. 
Икки ва ундан ортиқ ѐш боласи бор аѐл уруғнинг тўлақонли меҳнатга 
лайоқатли аъзоси ҳисобланмаган. Жамоанинг янги кўчиш жойига уларни 
олиб бора олмаган. Ҳатто, уларни ўз сути билан боқиш имкони ҳам 

---

187 
бўлмаган. Шу сабабли илк уруғ жамоаси даврида туғилиш даври 
оралиғини имкон қадар узоқроқ камида уч йил чўзишга ҳаракат қилинган. 
Агар болалар тез – тез туғиладиган бўлса, одатда бундай болалар 
ўлдирилган. Эгизаклар туғилса, уларнинг бири ўлдирилган. Чунки аѐл 
уруғнинг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида жамоага тегишли маҳсулотлардан 
фойдаланар экан унинг ўзи ҳам уларни қўлга киритишда иштирок этиши 
лозим бўлган. Ёш болалари кўп бўлган аѐллар эса жамоага ортиқча юк 
ҳисобланган. Шу сабабли икки боладан бири ўлдирилган. Дастлаб бу 
зарурат нуқтаи – назаридан қилинган бўлса, кейинчалик диний анъана 
сифатида давом этиб борган. Икки ва ундан ортиқ ѐш бола тақдирини 
албатта уруғ ҳал қилган, унинг ота ѐки онаси эмас бу жэараѐнда оддий 
иштирокчи рлини ўйнаган холос.