Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

3. Муайян ҳуқуқдан маҳрум этиш. 
 
Муайян ҳуқуқдан маҳрум этиш жазосининг мазмуни айбдорга 
муайян мансабни эгаллаш, у ёки бу фаолият тури билан 
шугулланишни таъқиқлашдан иборат. Бу жазо тури ушбу жиноятни 
содир этишди айбдор деб топилган шахснинг бевосита муайян 
ҳуқуқи билан боғлиқ бўлсагина қўлланилади. Жиноят қонунининг 
ушбу моддасида жазолаш хусусиятига кўра бир турдаги иккита жазо 
бирлаштирилган: муайян мансабни эгаллаш ва муайян фаолият 
билан шуғулланишдан махрум этиш.
Муайян мансабни эгаллаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш деганда, 
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида корхона муассаса ва 
ташкилотларда у ёки бу мансабни эгаллаш ёхуд муайян мансаб билан 
боғлиқ бирон-бир функцияни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган 
мансабни (масалан, моддий жавобгарлик хусусиятига эга бўлган 
мансаблар) эгаллашини тақиқлаш тушунилади.
Россия Федерацияси Жиноят кодексида давлат ёки махаллий 
хокимият органларида шахснинг муайян мансабни эгаллашини ёки 
касбийёхуд бошқа фаолият билан шуғулланишни таъқиқлаш муайян 
ҳуқуқдан маҳрум қилиш деб тушунтирилган.
ЎзР Жиноят кодексида муайян фаолият билан шугилланишни 
таъқиқлаш деганда, айбдорнинг доимий тарзда шуғулланадиган 
касбий фаолиятини, шунингдек тадбиркорлик фаолиятини амалга 
оширишдан маҳрум этиш тушунилади (масалан савдо фаолияти, 
таржимонлик фаолиятлари билан шуғулланишни тақиқлаш). 
Россия жиноят қонунида профессионал ва бошқа фаолият 
турлари билан шуғулланишни таъқиқлаш тушунчалари мавжуд. 
Профессианал фаолият деганда, муайян билим, малака ёки 
тайёргарликни талаб этадиган фаолият билан доимий шуғулланиш 
тушунилади. 
Масалан, 
ўқитувчилик 
хар 
қандай 
муассасада 
таржимонлик 
фаолияти 
билан 
шуғулланиш, 
бухгалтерлик, 
адвокатлик, юрист-маслахатчи каби фаолият турлари.

---

376 
Бошқа фаолият деганда, доимий равишда амалга ошириладиган 
(масалан овчилик) фаолияти тушунилади.
Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазоси давлат ёки жамоат 
мулкини талон-тарож қилган, порахўрлик жиноятини содир этган 
шахсларга нисбатан қўлланилганида кўпроқ самарали ҳисобланади.
Суднинг айблов ҳукмида махкум учун таъқиқланган фаолият 
тури ва эгаллаши мумкин бўлмаган мансаб кўрсатилади. Қонунда 
махкумнинг муайян мансабни эгаллаши ёки ёхуд бу фаолият билан 
шуғулланишини таъқиқлаш муддатлари белгиланган. Муайян 
ҳуқуқдан маҳрум қилиш айбдорнинг мансаби ёки иш фаолияти билан 
бевосита боғлиқ жиноятни содир этганлиги учун асосий жазо 
сифатида тайинланганда бир йилдан беш йилгача бўлган муддатга 
тайинланади. Масалан, савдор ва хизмат кўрсатиш қоидаларини 
бузиш жинояти учун (189-модда) беш йилгача муайян ҳуқуқдан 
маҳрум қилиш жазоси қўлланиши мумкин. 
Қўшимча жазо тариқасида тайинланганида бир йилдан уч 
йилгача бўлган муддат белгиланади. Бундай холда суд томонидан 
ушбу жазо кодекс Махсус қисмининг тегишли моддасида назарда 
тутилган ҳар қандай жазога қўшимча жазо тариқасида тайинланиши 
мумкин. Муайян ҳуқуқдан махрум қилишнинг қўлланиши жазонинг 
огохлантириш функциясини амалга оширади, махкум бошқа мансаб 
ёки фаолият тури билан боғлиқ бўлган жиноят содир этиш 
имкониятига эга бўлмайди. Агар муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш 
Жиноят кодекси Махсус қисми моддаси санкциясида асосий жазо 
сифатида кўрсатилган бўлса қўшимча жазо сифатида қўлланиши 
мумкин эмас. 
Муайян ҳуқуқдан маҳрум этиш фақат айбдор жиноят содир 
этиш вақтида ушбу ҳуқуққа эга бўлган ҳолдагина қўлланилади. Агар 
у ушбу ҳуқуққа жиноят содир этгандан сўнг эга бўлган бўлса, суд бу 
жазо турини қўллаши мумкин эмас.
Муайян ҳуқуқдан маҳрум этиш жазоси қўлланилганида бу 
жазога махкум қилинган шахсни ўзи фаолият кўрсатаётган тизимда 
ишлаши мумкинлигини истисно этилмайди. Қонунда фақат аниқ бир 
мансабни эгаллашни (масалан мулкий бойликларни тасарруф қилиш) 
ёки аниқ бир фаолият билан шуғулланиш таъқиқланиши назарда 
тутилади. 
Қонунга кўра айбдор бир вақтнинг ўзида у ёки бу мансабни 
эгаллаши ёки бирон бир фаолият тури билан шуғулланиш ҳуқуқидан 
маҳрум этилиши мумкин эмас. Бу жазо турини қўллашда фаолият 

---

377 
тури айбдорнинг асосий моддий таьминот манбаи эканлигига эьтибор 
бериш лозим. Агар бу фаолият айбдорнинг асосий моддий таьминот 
манбаи бўлса (масалан овчилик фаолияти), унга нисбатан бу жазони 
қўллаш керак эмас. Бу жазо турини қўллашда маҳрум қилинаётган 
фаолият тури айбдорнинг ягона касби бўлган ҳоларда муайян 
ҳуқуқдан маҳрум қилишнинг мақсадга мувофиқ эканлигини ҳисобга 
олиш лозим. 
Бундай жазони тайинлаш вақтида ҳукмнинг қарор қисмида 
мансабнинг номи ёки фаолият тури аниқ кўрсатилиши керак. Ҳукм 
чиқарилаётган вақтга келиб судланувчининг жиноят содир этиш 
билан боғлиқ бўлган мансабни эгалламаётганлиги ёки фаолият билан 
шуғулланмаётганлиги ушбу қўшимча жазони қўллаш учун тўсқинлик 
қилмайди. 
Бу жазо тури қўлланилаётган модданинг санкциясида асосий 
жазолардан бири сифатида кўрсатилган бўлса ҳам асосий жазо 
тариқасида қўлланиши мумкин. 
Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазоси озодликдан маҳрум 
қилиш, интизомий қисмга жўнатиш ёки қамоқ жазосига қўшимча 
жазо тариқасида тайинлаган бўлса, асосий жазонинг бутун муддатига 
ва ундан сўнг ҳукмда бўлгиланган муддатгача давом этади. Бошқа 
асосий жазоларга қўшимча жазо тариқасида тайинланганда унинг 
муддати ҳукм қонуний кучга кирган вақтдан бошлаб ҳисобланади.
Шахс шартли ҳукм қилинганда, муддатнинг ўтиши ҳукм 
чиқарилган кундан бошлаб ҳисобланади. Агар синов муддати 
давомида янги жиноят содир этса, бир неча ҳукм юзасидан жазо 
тайинланади. Агар асосий жазо тариқасида озодликдан маҳрум 
қилиш, интизомий қисмга жўнатиш қамоқ, ахлоқ тузатиш ишлари 
каби жазолардан бири тайинланган бўлса, ҳукм қонуний кучга кирган 
кундан бошлаб ҳукмда кўрсатилган муаддатдан бошлаб ҳисобланади.
Муайян мансабни эгаллаш ёхуд у ёкт бу фаолият билан 
шуғуланишни тақиқланиши суд томонидан белгиланган мудддатнинг 
ўтиши билан бекор бўлади. Жиноят кодекси 78-моддаси биринчи 
қисми «в» бандига кўра муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазоси учун 
судланганлик ҳолати жазо муддати тугандан сўнг бир йил ўтгач 
тугалланади.