Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети cудлар фаолиятида коррупциянинг олдини олишнинг

“Cудьялар мақоми тўғрисида”ги Европа низомига кўра, Европа 
инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш бўйича 
Конвенциянинг 6-моддасини асосан, “ҳар бир инсон ўз ишини адолатли, 
жамоатчилик йиғилишида ва қонун билан белгиланган мустақил ва холис 
Трибинал томонидан оқилона вақт ичида ҳал эшитиш керак”
2
.
1985 ноябр ойида БМТ Бош Ассамблеяси томонидан қабул қилинган 
суд мустақиллигига оид асосий принципларни кўра, судьяларнинг 
мустақиллиги, самарадорлиги ва роли тўғрисида аъзо давлатлар Вазирлар 
Комитетининг ва унда ифодаланган мақсадларни тўлиқ қабул қилган. Қонун 
устуворлигини мустаҳкамлаш ва демократик давлатларда индивидуал 
эркинликларини ҳимоя қилиш учун суд самарадорлигини ошириш учун 
ғамхўрлик, энг яхши барча Европа давлатлари учун мўлжалланган воситаси 
судьялар ваколатини, мустақиллигини ва холислигини кафолат қоидаларини 
ойдинлик киритиш зарурлигини талаб қилади. Турли Европа давлатларининг 
суд уставлари ушбу қоидаларни кафолатларнинг энг яхши даражасини 
таъминлаш учун ҳисобга олишни ва судьялар мақоми тўғрисидаги ушбу 
Низомни қабул қилди. Унга кўра, судьялар ва суд ходимларининг 
даромадлари, харажатлари, мол-мулки ва мулкий мажбуриятларини тақдим 
1
Aнтикоррупционные меры: зарубежный опыт. 134 ст.Д.О.Попунина 2012 г. 
2
“Cудьялар мақоми тўғрисида”ги Европа низоми. 

---

31 
этиш, шунингдек даромадлар, харажатлар ҳақидаги маълумотлар,
эр-хотинларининг мулкий ва мулкий мажбуриятлари (турмуш ўртоғи) ва 
кичик болаларини тўлиқ ва тақдим этилган маълумотларнинг ишончлилиги 
текширилиши назарда тутилган
1
. 
 
Ушлаб турган шахсларнинг оила аъзоларининг даромадлари ва 
харажатларини эълон қилиш жамоат оффисе деб номаланиш кенг 
тарқалган. Профилактика антикоррупция чораларини тез-тез қўллаш 
зарурлигини ҳам фикрлар баён қилинган. Масалан, Хитойда барча ҳукумат 
ходимлар ва уларнинг тенг ҳуқуқли шахслар йиллик даромад декларацияси 
мавжуд. Декларацияда мавжудлиги ҳақидаги маълумотлар кўрсатилган 
кўчмас мулк, банк омонатлари ва бошқа ҳаражатларлардир. Хитой Халқ 
Республикаси давлат органида ишловчи ҳар бир ходими декларацияни 
тўлдиради. Оила қургандан кейин оила аъзоларини ҳам киритади. 
Декларация ҳар инсонни давлат хизматчиси ёки хизматда йўқлигини 
кўрсатади. Унинг қариндошлари тижорат фаолияти билан шуғулланадими, 
йўқми улар чет элда яшайди деган саволларни барчасига жавоб берилиши 
керак.
Сингапур Республикасида 1965 йилда тергов қилиш бюроси тузилган. 
Тергов бюроси томонидан давлат хизматчилари йиллик харажатлари 
тўғрисидаги ҳисоботларни давлатга тақдим қилишади. Давлат мансабдор 
шахсларининг харажатлари олинган даромад текширишлар учун асос 
бўлиши мумкин. Бу бўйича коррупция ишларини тергов қилиш бюроси 
томонидан тергов ҳаракатлари ўтказилади. Бюроси агентлари улар нафақат 
мансабдор шахсларнинг ўзлари, балки уларнинг банк ҳисоблари ва мол-
мулкларини ҳам текширадилар. Бундан ташқари, болалар, хотинлар, 
қариндошлар ва дўстлар билан алоқалар ва пул олди-берди муносабатларини 
ҳам текширади.
Америка Қўшма Штатларида ходим ўз харажатлари тўғрисида 
1
Илясханов Хизри Шапиевич, доцент, кандидат фило-софских наук. Зарубежный опыт борьбы с 
коррупцией.77 ст. 

---

32 
қуйидаги маълумотларни тақдим этиши зарур. Яъни даромад ва харажатлар 
ва унинг яқин қариндошлари (болалар) даромадлари, ер (хотин), ота-оналар, 
шу жумладан: мулк манбалари, унинг таркиби ва қиймати ва мавжуд 
тафсилотлар ҳақида маълумот олинган омонатлар ва олинган кредитлар ва 
кредитлар ўзлаштирилди; олинган совғалар рўйхати, нархи $ 50 дан ошаган 
тақдирда булар бўйича ҳам маълумотлар; транспорт, кўнгилочар ва бошқа 
солиштирма хизматлар рўйхати шахсий ёки бюджет маблағларидан 
(манбасини кўрсатган ҳолда) эмас, банк учун тўланган. Даромад 
декларациясини 
норматив-ҳуқуқий 
жиҳатдан 
мустаҳкамлаш
ва қариндошлари (болалар, турмуш ўртоғи) кенг нисбатан харажатлар 
(турмуш ўртоғингиз), ота-оналар) умумий глобал амалиёт бу ички ҳуқуқий 
тизимида фойдаланиш керак
1
. 
 
Д.И.Дедов фикрига кўра, инсонда манфаатлар тўқнашуви пайдо 
бўлиши селеcт эмас одатий хол ҳисобланади. Ҳатто расмий мустақил 
шахслар ҳам баъзи ҳолатлар бу танловга дуч келишга мажбур бўлади ва 
кўпинча бу танлов қонуний манфаатларга муҳтож бўлган манфаатлар 
фойдасига эмас жамоатчилик манфаатлари хизмат қилиши мумкин
2
.
Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг қуйидаги фикрларини ҳаётий 
ҳақиқат деб билиш лозим: “Коррупцияга қарши қурашишда аҳолининг барча 
қатламлари, энг яхши мутахассислар жалб қилинмас экан, жамиятимизнинг 
барча аъзолари, таъбир жоиз бўлса, “ҳалоллик вақцинаси” билан эмланмас 
экан, ўз олдимизга қўйган юксак марраларга эриша олмаймиз. Биз 
коррупциянинг оқибатлари билан курашишдан унинг барвақт олдини олишга 
ўтишимиз керак”
3
. 
Бизнинг фикримизча, судлар фаолиятида коррупцияниинг пайдо 
бўлиши манфаатлари тўқнашуви туфайли фаолиятининг ўзига хос 
1
Основы борьбы с организованной преступностью/ Под ред. В.С.Овчинского и др.2-ое изд. Перераб.- СПб. 
ИНФРА-М. 2003.-С 10-190. 
2
См.: Марк Пит. Указ.соч. 12 августа 1999. С. 6. Цит. по Номоконов В. А. Указ соч. Владивосток 2004. С. 
88. 
3
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси (2020 йил 
24 январь)// URL:https://nrm.uz 

---

33 
хусусиятлари муқаррар давлат органлари ва тартибга солиш нотўғри қўллаш 
билан белгиланади. Фуқаролар ва ташкилотларнинг ҳуқуқларини таъминлаш 
бўйича талаблар, давлат хизматининг асосий тамойилларидан келиб чиқиб, 
шахсий манфаат ва ўзгалар манфаатлари ўртасидаги келиб чиқувчи 
муносабатлар ҳисобланади. Суд-ҳуқуқ тизимига жамоатчилик ишончини 
оширишга қаратилган ҳаракатларни амалага ошириш, бунинг учун судьялар 
ва 
суд 
ходимлари 
виждонан 
ва 
самарали ишлаши, уларнинг
шарт-шароитларни 
яхшироқ 
таъминлаш, 
вазифалари 
ва 
мансаб 
ваколатларини суистеъмол қилишини олдини олишга қаратилган 
ҳаракатларни амалга ошириш керак. Манфаатлар тўқнашувини самарали 
олдини олиш мақсадида, унинг келиб чиқиш сабаблари ва ҳолатларини 
аниқлаш, юзага келган муаммолар даражасини камайтириш, ривожланишини 
назорат қилиш, керакли воситалар орқали низоли вазиятнинг олдини олиш 
чораларини кўрилиши зарур. Судьяларнинг одоб-аҳлоқ кодексида 
белгиланганидек, судья томонидан манфаатлар тўқнашуви ёки бу ҳолатлар 
мавжуд бўлса, ишни кўриб чиқмаслиги керак. Чунки, судьянинг холислиги ва 
яхлитлигини таъсир қилиши мумкин. Конституциямизда суд хокимияти 
қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, 
бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритиши (106-модда), 
судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига
бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмаслиги ва бундай аралашиш 
қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлиши (112-модда) кафолатланган.
Бундан ташқари, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари, 
эркинликлари, қонуний манфаатларининг ишончли ҳимоясини суд орқали 
таъминлаш мақсадида аҳоли билан очиқ мулоқотни йўлга қўйиш ва суд 
ҳокимиятининг очиқлигини, судларнинг жамоатчилик ва оммавий ахборот 
воситалари билан алокаларини кучайтириш, давлат сиёсатидаги асосий 
йўналишларидандир. Ишларни сайёр суд мажлисларида кўриб чиқиш 
амалиётининг кенгайтирилганлиги, судлар фаолиятига замонавий ахборот 
технологияларининг кенг жорий этилаётганлиги қонуний, асослантирилган 

---

34 
ва адолатли суд қарорларининг чиқарилишига хизмат қилмоқда. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 13 июлдаги
“Суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш ва суд ҳокимияти 
органларига ишончни ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони бу 
борадаги ишларни амалга ошириш йўлидаги муҳим қадам бўлди. Бироқ, суд 
органлари фаолиятининг шаффофлигини тўлиқ таъминлаш, аҳоли билан 
очиқ мулоқотни кенгайтириш ва одил судловни амалга оширишда 
жамоатчилик ролини кучайтириш борасида ҳали қилиниши лозим бўлган 
ишлар жуда кўп. Қонунчилигимизда одил судловни амалга оширишда 
жамоатчилик ролини кучайтиришга каратилган нормалар мавжуд. Масалан, 
Ўзбекистон Республикаси “Судлар тўғрисида”ги Қонунининг 29-моддасида 
Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича суди, жиноят ишлари 
бўйича вилоятлар, Тошкент шаҳар судларининг таркибида, 36-моддасида 
жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) суди таркибида халқ маслаҳатчилари 
иштирок этиши, 40-моддасида эса, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди 
ҳамда ҳудудий ҳарбий судлар таркибида халк маслаҳатчилари иштирок 
этиши назарда тутилган. 
Мазкур Қонуннинг 62-модцасига кўра, ўттиз ёшдан кичик бўлмаган, 
фуқароларнинг яшаш ёки иш жойидаги йигилишларида очик овоз бериш 
йўли билан икки ярим йил муддатга сайланган Ўзбекистон Республикаси 
фуқароси халқ маслаҳатчиси бўлиши мумкинлиги, ҳақиқий ҳарбий хизматни 
ўтаётган, сайлов кунида ўттиз ёшга тўлган, ҳарбий қисмлар ҳарбий 
хизматчиларининг йиғилишларида очиқ овоз бериш йўли билан икки ярим 
йил муддатга сайланган Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳарбий суд халқ 
маслаҳатчиси бўлиши мумкинлиги, ҳар бир суд учун халқ маслаҳатчилари 
сони судьяларнинг тегишли малака ҳайъатлари томонидан белгиланиши, 
халк маслаҳатчилари судлардаги вазифаларини бажариш учун йилига кўпи 
билан икки ҳафтага навбатма-навбат чақирилиши, уларнинг иштирокида 
бошланган суд ишини кўришни тугаллаш зарурати бу муддатни 
узайтиришни тақозо этган ҳоллар бундан мустасно эканлиги, шу даврда 

---

35 
уларнинг иш жойидаги ўртача иш ҳақи сақланиб қолиниши белгиланган. 
Дмитрий Медведев томонидан маъмурий босим муаммосининг 
мавжудлигини эътироф этиш уни ҳал қилиш учун мумкин бўлган йўлларни 
топиш ва камайтириш: “судьяларнинг телефон рақамларига таъқиқ қўйиш 
керак эмас, чунки унинг мобил телефон рақами - бу биринчи ва асосий 
нарса”. Бу бир ҳуқуқий маданият масаласи ҳисобланади. Бироқ, судьялар 
томонидан ахлоқий стандартлар ва қоидаларга риоя қилиш ва алоқа 
доирасини танлашда ихтиёрийлик йўқ. Суд фаолиятига аралашишни истисно 
қилиш ҳолатлар юзасидан қонунчиликдаги камчиликлар бартараф этиш 
бўйича норматив ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш зарур
1
.
Бугунги кунда дунёнинг 170 дан ортиқ мамлакатларида коррупцияга 
қарши курашиш соҳасида ихтисослашган ташкилотлар фаолият юритмоқда. 
Коррупцияга қарши биринчи ихтисослашган органлардан бири 1965 йилда 
ташкил этилган Сингапур Коррупция ҳолатлари тергов бюроси бўлиб, 
кейинчалик бундай органлар Ҳиндистонда Огоҳлик бўйича Марказий 
қўмитаси (1964), Озарбайжонда Коррупцияга қарши курашиш комиссияси 
(2004), Грузияда Коррупцияга қарши Кенгаш (2008), Корея Республикасида 
Коррупцияга қарши курашиш ва фуқаролик ҳуқуқлари бўйича мустақил 
комиссия (2008) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил
29 июндаги “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш 
тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 
ПФ-4761-сон Фармонига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга 
қарши курашиш агентлиги ташкил этилган. Агентлик томонидан амалга 
оширилиши лозим бўлган барча ҳаракатлар, ушбу норматив-ҳуқуқий ҳужжат 
орқали белгилаб қўйилган
2
.