Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

мўъминнинг изми ихтиёри ўзидадур. Йўқ, бандаи ожиз эмас, бандаи 
нобакорсен! каби. 
Мен ўрнида камина, фақир, банда сўзларининг қўлланиши 
тарихан камтарлик маъносини ифодалаш билан боғлиқ бўлган. 
«Улуғбек хазинаси»да айнан шу маъноларни берган: Каминадин 
тағин не тилайсиз, устод? Наҳот фақирдан шубҳа қилурсиз, устод?
Замонавий адабий асарлар матнида камина, фақир  сўзларининг 
қўлланиш кўлами торайиб бораётганлиги билан бир қаторда, 
уларнинг семантик доирасида ҳам ўзгаришлар содир бўлаётганлиги 
кузатилади. Масалан, камина  Ў.Ҳошимов қаҳрамони Соат Ғаниев ва 
Т.Мурод 
қаҳрамони 
лўттибоз 
«демократ» 
Диля 
нутқида 
мақтанчоқлик оттенкасини ифодалаш мақсадида келтирилган: 
Эътиборингиз учун, ўртоқ терговчи, горисполкомнинг уй тақсимоти 
комиссиясида камина ҳам борлар! Чунки кўриб турибсиз — камина 
бир ожизаи заифа каби. 
Ж.Ҳамдамов «Ўзбек тили тарихи» асарида Алишер Навоий 
ижодида КиОларнинг тарихан фақир, бу фақир, банда, бу банда, бу 
бандаи фақир, бу бенаво, бу мазлум, бу нотавон, бу телба, бу 

---

99 
шикаста, бу қул, бу ҳақир, камина сингари эквивалентлари 
бўлганлигини ва уларни қўллаш анъаналари кейинги асрлар 
адабиётида ҳам давом этганлигини кўрсатиб ўтади ва қуйидагиларни 
ёзади: «мән~мэн олмошининг эквиваленти ёки дублети сифатида 
қўлланадиган сўзлар ёки сўз бирикмалари одатда сўзловчининг 
тингловчига нисбатан субъектив ҳиссиётини, унинг олдида ўзини 
ғоятда камтар, хоксор тутишини ёки тилга олинаётган шахсга 
нисбатан ҳурмати ва самимияти кабиларни ифодалайди. Бундай 
вақтда биринчи шахс бирликдаги кишилик олмошлари ўрнида унинг 
услубий эквиваленти сифатида ишлатилган сўз ёки ибора ўзининг 
лексик маъносини йўқотиб, олмош маъносини ифодалайди, лекин 
олмошлар қаторига бутунлай ўтиб кетмайди».
1
БМларда нафақат шахсга нисбатан, балки табиат, предмет ва 
бошқа ҳодисаларга нисбатан ҳам ишлатилади: Эй номард табиат, 
борми сенда ҳис, / Қайтадан бахт берсанг бўлмасми унга?! 
(А.Орипов) Ёрқин саҳарларда Сен Руҳим, омон / Юксак – юксакларга 
қилабер парвоз (Р.Парфи). 
Сен  олмоши БМлардаги энг фаол олмошлардан биридир. Агар 
унинг феъл таркибида келиб, 2-шахс бирлигини кўрсата олишини, шу 
билан у бажарадиган грамматик вазифанинг феъл зиммасига 
ўтишини ҳисобга оладиган бўлсак, сен гап таркибида бажарадиган 
лексик-грамматик вазифадан озод бўлади. Унда фақат стилистик 
вазифа қолиши мумкин: Ҳамон кўнглимга сен илҳом солурсен, / Гаҳи 
Лайли, гаҳи Ширин бўлиб сен, / Доимо яшарсен достонларимда / 
Хазонсиз гул бўлиб бўстонларимда  (Уйғун, И.Султон). Мисраларда у 
таъкидга, ажратиб кўрсатиш мақсадига хизмат қилмоқда. Ушбу 
олмошнинг БМлардаги стилистик вазифасини мана шу тарзда 
изоҳлаш мумкин. 
Баъзан сен га кўплик кўрсаткичи –лар қўшилади. Бу ҳолат 
СУдан кўчган дейиш мумкин. Ж.Ҳамдамов мазкур ҳодисанинг 
тилимизда қадимий эканлигини таъкидлайди: «Сәнлар-сэнлар  
олмоши бир томондан сиз деган иккинчи шахс кўпликдаги кишилик 
олмошлари маъносида ишлатилса, иккинчи томондан унда 
сўзловчининг 
тингловчига 
нисбатан 
субъектив 
муносабати 
ифодаланади».
2
Шубҳасиз, бизни масаланинг иккинчи жиҳати 
қизиқтиради. 
Ж.Ҳамдамовнинг 
айтганларидан 
шу 
нарса 
1
Ҳамдамов Ж.Ўзбек тили тарихи. II қисм. Тарихий морфология. Биринчи бўлим. –Самарқанд: СамДУ, 2003. –
Б.114. 
2
Ҳамдамов Ж.Ўзбек тили тарихи. II қисм. Тарихий морфология. Биринчи бўлим. –Самарқанд: СамДУ, 2003. –
Б.117. 

---

100 
англашиладики, бу олмошнинг субъектив муносабат билдириш 
хусусияти ҳозирги тилимиз учун янгилик эмас. Буни ўз вақтида 
Маҳмуд Кошғарий ҳам пайқаган.
1
Аммо унинг стилистик оттенкалар 
билан қўлланиши чегараланганлигини, асосан, СУ ва БУлар 
доирасида ишлатилишини қайд этиш лозим бўлади. (Ушбу олмош 
вариантларининг қўлланиш частотаси иловадаги 2-жадвалда 
берилди). 
Таҳлил қилинган мисоллардан сенлар нинг БМлардаги 
стилистик вазифалари тўғрисида қуйидаги хулосаларга келиш 
мумкин: 
– сўзловчининг ўзидан ёши кичикларга нисбатан мурожаатида 
қўлланади ва ҳеч қандай стилистик вазифа бажармайди: Ҳали сенлар 
кўрганингни ҳеч ким кўрмайди, болаларим, иноқ бўлинглар,