Zbekiston respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasi

2.Korrupsiyaga qarshi kurashning huquqiy asoslari: milliy qonunchilik va xorijiy tajriba.

Respublikamizda BMT homiyligida qabul qilingan EKOSOS (BMTning iqtisodiy va ijtimoiy kengashi)ning Korrupsiyaga qarshi kurash rezolyutsiyasi (1995-yil), Davlat mansabdor shaxslarining xalqaro axloq kodeksi (1996-yil), Xalqaro tijorat tashkilotlarida korrupsiya va poraxo‘rlikka qarshi kurash haqidagi deklaratsiya (1997-yil), Millatlararo uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash konvensiyasi (2000-yil) va boshqa xalqaro hujjatlarning qabul qilingani mazkur illatga qarshi kurashda muhim omil vazifasini o‘tamoqda.

Hozirgi kunda dunyo miqyosida hal etilishi lozim bo‘lgan eng birlamchi masalalardan biri korrupsiya muammosidir. Shu bois unga qarshi kurash xalqaro miqyosga ko‘tarilib, jahon siyosatining muhim masalalaridan biriga aylandi. Binobarin, ushbu illat nafaqat islohotlar yo‘liga jiddiy to‘siq bo‘lishi, balki o‘tish davrida belgilangan maqsadlarga erishishga ham bevosita tahdid tug‘dirishi barchaga ma’lum.
Xalqaro hujjatlar ichida BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan Korrupsiyaga qarshi konvensiya (2003-yil 31-oktabr) asosiy xalqaro-huquqiy hujjat bo‘lib, u ushbu jinoyatning mohiyatini to‘liq ochib, unga qarshi kurash choralarini belgilab beradi.
Konvensiya tomonidan ishtirokchi davlatlarning harakatlarini muvofiqlashtirish maqsadida doimiy maxsus Konferensiya ta’sis etilgan bo‘lib, BMTning narkotik va jinoyatchilikka qarshi kurash boshqarmasi uning kotibiyati etib belgilangan.
Barcha mamlakatlar korrupsiya illatini tag-tomiri bilan qo‘porib tashlashda xalqaro hamjamiyat bilan hamkorlik qilayotgan bo‘lsa-da, unga qarshi kurash har bir davlatning o‘zida olib borilishi muhim ahamiyatga ega. Zero, yuqoridagi Konvensiya milliy qonunchilikni yanada takomillashtirish yo‘nalishlarini belgilab beradi.
O‘zbekiston bu borada qat’iy qadam tashlab bormoqda. Xususan, 1997-yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Milliy xavfsizlik konsepsiyasida korrupsiya mamlakatning milliy xavfsizligiga tahdidlardan biri, deya e’tirof etildi. Shu maqsadda “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi” qabul qilinib, hayotga tadbiq etildi. Mamlakatimiz 2008-yil 7-iyulda BMTning yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan Konvensiyasiga qo‘shildi.
Davlatimiz 2010-yil mart oyida Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti doirasida qabul qilingan korrupsiyaga qarshi kurashning Istanbul rejasiga (2003-yil 10-sentabr) qo‘shilgan. Shuningdek, Oliy Majlis tomonidan Jinoiy daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo‘yicha Yevroosiyo guruhi to‘g‘risidagi bitimi (Moskva, 2011-yil 16-iyun) 2011-yil 13-dekabrda ratifikatsiya qilingan.
Davlat organlarida ham tashkiliy jihatdan qator ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, O‘zbekiston Bosh prokuraturasi va Ichki ishlar vazirligi tizimida korrupsiyaga qarshi maxsus tuzilmalar (boshqarma va bo‘limlar) tashkil etilib, qator vazirlik va idoralarda ichki xavfsizlik inspeksiyalari tuzilgan. Ularning faoliyatini yanada jonlantirish, huquqiy targ‘ibotini kuchaytirish, shu jumladan, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning jamoatchilik bilan aloqalarini mustahkamlash maqsadida internet va ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanilmoqda.
Aytish joizki, O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchilardan bo‘lib “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonunni qabul qildi. Ushbu Qonun ijrosini ta’minlash yuzasidan Adliya vazirligi tomonidan bir qator idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan.
Bunga lizing xizmatlari ko‘rsatuvchi tashkilotlarda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo‘yicha ichki nazorat qoidalari, rieltorlik tashkilotlari uchun jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo‘yicha ichki nazorat qoidalari, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashishga oid qonun hujjatlari talablarini buzganliklari uchun tijorat banklari, kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari va lombardlarga nisbatan O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan qo‘llaniladigan choralar va sanksiyalar to‘g‘risida nizomni misol qilib keltirish mumkin.
Korrupsiyaga qarshi qabul qilingan meyoriy hujjatlarning amaliyotda qo‘llanishini har tomonlama o‘rganish, ularni yanada takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqish huquqshunoslar oldida turgan muhim vazifalardan biridir.
Zero, huquqiy-demokratik, erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish jarayonida korrupsiya, jinoyatchilik, odam savdosi singari global illatlarga qarshi kurashish, ularning oldini olishda faqatgina huquqni muhofaza qiluvchi organlar yoki davlat tashkilotlariga tayanib qolmasligimiz, balki ular bilan hamkorlikda jamoatchilik nazoratini kuchaytirishni davrning o‘zi taqozo etmoqda.
Bu illatga qarshi kurashni jahon talablari asosida shakllantirish maqsadida 2008-yil 7- iyulda mamlakatimiz BMTning “Korrupsiyaga qarshi” konvensiyasini ratifikatsiya qildi va shu yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Korrupsiyaga qarshi” konvensiyasiga O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilishi to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Ushbu konvensiya talablari korrupsiyaga oid milliy qonunchilikni yana bir bor tahlil etish, zaruriy huquqiy me’yorlarni qabul qilish va shu orqali korrupsiyaga qarshi kurash samaradorligini oshirishni nazarda tutadi.
Shuningdek, ushbu qonunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati va Adliya vazirligi korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda boshqa Ishtirokchi-davlatlarga yordam ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan organlar sifatida belgilandi.
Korrupsiyaga qarshi kurash siyosati davlat va jamiyat hayotining turli sohalarida korrupsiyani oziqlantiradigan sabab va sharoitlarni bartaraf etishga qaratilgan har tomonlama va izchil chora-tadbirlarni qamrab oladi. Korrupsiya, agar unga qarshi doimiy kurash olib borilmasa, ko‘payish, kengayishga moyil bo‘lgan fenomendir.
Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy choralari bo‘lmish huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya tizimini takomillashtirishni, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan qonun va huquqqa bo‘lgan ijobiy munosabatga yetishish, aholining huquqiy savodxonligini oshirish, fuqarolarning ijtimoiy-huquqiy faolligini ta’minlashni o‘z ichiga oladi.
Korrupsiyaga qarshi kurash O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ma’muriy-huquqiy islohotlarning muhim ahamiyatga ega yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Ana shu islohotlar natijasi bo‘lib O‘zbekiston Respubdikasida “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida” gi 2017-yil 3-yanvarda qabul qilingan Qonuni hisoblanadi.
Ushbu qonunning maqsadi: korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iboratdir.
Zero, huquqiy-demokratik, erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish jarayonida korrupsiya, jinoyatchilik, odam savdosi singari global illatlarga qarshi kurashish, ularning oldini olishda faqatgina huquqni muhofaza qiluvchi organlar yoki davlat tashkilotlariga tayanib qolmasligimiz, balki ular bilan hamkorlikda jamoatchilik nazoratini kuchaytirishni davrning o‘zi taqozo etmoqda.
Mamlakatimiz “Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili negizida rivojlanib bormoqda. Amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlar davlat boshqaruvi idoralari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishga qaratilgan. Shuning uchun ham amaldagi barcha jamoatchilik nazorati mexanizmlari takomillashtirilib borilmoqda.
Shunday qilib, jinoyatchilik, korrupsiya kabi illatlar bizning o‘z xavfsizligimizga ham, xalqaro xavfsizlikka ham tahdid soluvchi real manbadir. Albatta ushbu tahdidlarga qarshi kurash masalalari birgina bizga taalluqli emas. Shuning uchun ham jinoyatchilik, korrupsiya kabi illatlar haqida butun jahon hamjamiyati qayg‘urmog‘i lozim. Shundagina har bir mamlakatning, har bir xalqning tinchligi, farovonligi, ravnaqi uchun mustahkam poydevor yaratiladi.
Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq korrupsiyaga qarshi kurashish masalasiga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Natijada bugunga kelib yurtimizda korrupsiyaga qarshi kurashish va uning oldini olishning mustahkam huquqiy bazasi va aniq tizimi shakllandi.
Demak, korrupsiya jinoyatlarining oldini olish uchun quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
Birinchidan, korrupsiyaning barcha turlariga barham berish uchun o‘z jinoyat qonunchiligining muvofiqligini, shu jumladan, jinoyat-huquqiy va protsessual normalarni tegishli ravishda qayta ko‘rib chiqish;
Ikkinchidan, korrupsiya hamda hokimiyat vakolatini suiiste’mol qilishning oldini olish ma’muriy mexanizmlari va tartibga solish mexanizmlarini ishlab chiqish;
Uchinchidan, korrupsiya domiga ilingan mansabdor shaxslarni aniqlash, tergov qilish va hukm etishning maxsus tamoyillarini belgilash;
To‘rtinchidan, korrupsiya natijasida qo‘lga kiritilgan mablag‘lar va mol-mulkni musodara qilish uchun huquqiy qoidalarni ishlab chiqish;
Beshinchidan, korrupsiyaga daxldor korxonalarga nisbatan iqtisodiy sanksiyalar qo‘llash;
Oltinchidan, “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Qonunni qabul qilish;
Yettinchidan, korrupsiyaga qarshi kurash olib boruvchi organlar faoliyatini takomillashtirish;
Sakkizinchidan, korrupsiyani vujudga keltirayotgan aniq sabab va shart-sharoitlarni aniqlash.
Yana shuni alohida qayd etish joizki, korrupsiyaga qarshi kurash maqsadlariga faqat jinoyat-huquqiy vositalar bilan erishib bo‘lmasligini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Ayni vaqtda, bu maqsadlarga huquqning boshqa tarmoqlari vositasida erishish mumkin emas.
Umuman olganda, korrupsiya hodisasiga keng ma’noda yondashadigan bo‘lsak, bu shunchaki jinoyat yoki huquqbuzarlik emas, balki ma’naviy buzilish holatidir.
Shunday ekan, o‘ylaymizki, mazkur illatga qarshi kurashda nafaqat davlat organlari, balki jamiyat va umuman, barcha fuqarolarimiz mas’uldirlar.