Ўзбекистон республикаси халқ таълим вазирлиги

3.3.Тарбиячиларнинг фаолиятини ташкил этиш методикаси 
Мусиқавийлик-алоҳида ва ўзига ҳос ҳусусият бўлиб, у мусиқага 
нисбатан эмоқионал жавоб ҳиссининг пайдо бўлиши, унда ўзига ҳос ифода 
этилган мазмунни кўра олишдир. Психологлар инсоннинг бу ҳусусиятнинг 
шаклланишига илк болалик даврларида - уч ѐшгача бўлган даврда асос 
солинишини таъкидлайдилар. 
Болаларнинг вақтларини тўғри тақсимлаш, уларга керакли билимларни 
беришда, мактабгача таълим муасасасида педагогик вазифаларни тўғри 
қўйиш мухим.
Мусиқага қабул қилинадиган (тинглаш орқали) объект ѐки ўқув фани 
сифатида ҳам қараш мумкин. Шунингдек, унга бошқа томондан, яъни 
кундалик, ижтимоий ҳаѐтимизнинг ажралмас (худди уйқу ва овқат каби) 
бир бўлаги сифатида ѐндошиш ҳам мумкин. 

---

68 
Мусиқа инсонга бевосита ва кучли эмоқионал таъсир этувчи воситадир. 
Инсоннинг ҳиссий кечинмалари билан боғлиқ воқеа ва ҳодисалар аксарият 
ҳолларда мусиқа билан ҳамоҳанг тарзда кечади.
Демак, мактабгача ѐш давриданоқ, болаларга мусиқанинг инсон 
ҳиссиѐтларини қитиқловчи ифодавий воситаларини ҳис қилишларига 
имкон бериш ва шунга ўргатиб бориш мухимдир. Бироқ ушбу вазифани ҳал 
этиш учун бир ҳафтада икки маротаба олиб бориладиган мусиқа 
машғулотлариинг ўзи асло кифоя қилмайди. Шунинг учун ҳам юқоридаги 
мақсад ва вазифаларни амалга ошириш иши мусиқа раҳбаридан кўра кўпроқ 
тарбиячининг зиммасига тушади. Айнан тарбиячи, мусиқани турли шакл ва 
кўринишда, гуруҳнинг кундалик 
ҳаѐтига олиб киради. Гуруҳга 
мусиқани 
қандай 
шаклларда 
олиб кириш мумкин? 
Бу ижрочиликнинг энг оддий, 
содда ва ҳар бир инсонга хос 
бўлган 
шакли. 
Азал-азалдан 
куйлаш 
инсоннинг 
ҳаѐти 
давомида, унинг қайси ижтимоий 
қатламдан келиб чиқишидан 
қатъий назар, унга ҳамроҳ бўлиб 
келган.
Она алласи, эркаламалар, бирор иш ѐки юмушни бажариш давомидаги 
меҳнат қўшиқлари, турли маросим, байрам ва сайлларга оид қўшиқлар 
шулар жумдасидандир. Ўзбек миллати, оилада фарзанд дунѐга келган илк 
кунларида, унинг қулоқларига азон айттиради. Азон сураси ҳам Қуръони 
Каримнинг бошқа сўралари каби маълум бир оҳангга солиб, қироат билан 
айтилади. Демак, азонни алла билан бир қаторда, инсон дунѐга келиб 
эшитган илк қўшиғи деб ҳам айтишимиз мумкин. Қўшиқ-боланинг мусиқа 
оламига олиб кирувчи илк мусиқий шаклдир. Қўшиқ инсоннинг 
психоэмоқионал мувозанатга келтирувчи бир восита эканлигини она 
алласини тинглаб, тинчланувчи ва осуда уйқуга кетувчи гўдакни кузата 
туриб тўлиқ ишонч билан айтишимиз мумкин. Бу борада шарқ ва ғарб 
дунѐсининг машҳур алломалари бир қатор изланишлар олиб борганлар. 
Улар ѐшларга таълим-тарбия берибгина қолмай, ўз ишларига изодшларни 
етиштириш учун ташкил қилган масканларида, мусиқа инсоннинг руҳига 
таъсир 
этувчи 
восита 
эканлигини 
таъкидлаганлар. 
Масалан, 
И.С.Бахнинг:«Мусиқанинг мақсади-юракларга таъсир этиш» ѐки Л. 
Бетховеннинг:«Мусиқа инсонлар қалбини оловлантириши лозим» деган 

---

69 
сўзларини мисол қилишнинг ўзи бошқа далил ва исботга хожат 
қолдирмайди.
Мусиқа ѐрдамида инсон рухини бокира, гўзал, олижаноб ѐки аксинча 
туйғуларга созлаш (худди чолғу асбоби каби) мумкин.
Тарбиячи ўзи фаолият олиб бораѐтган гуруҳда шундай мухитни юзага 
келтириши лозимки, унда болаларнинг сўзлашлари, юришлари, ўйнашлари 
қанчалик табиий ҳол бўлса, куйлашлари ѐки рақс тушишлари ҳам худди 
шундай табиий бир ҳолга айлансин. Бунда, тарбиячи ота-оналар билан 
ҳамжиҳатликда иш олиб бориб, боланинг юқоридаги ҳатти-ҳаракти 
оиладаги катталар, ота-оналар томонидан ҳам табиий ҳолдек қабул 
қилинишига эришиш лозим. 
Тарбиячи энг аввало ўзининг куйлай олишига ўзида ишонч ҳосил 
қилиши ва гуруҳда куйлашни биринчи бўлиб бошлаши лозим. Буюк 
мутафаккир Абу Наср ал Фаробий: «Куйлаш-инсонга хос табиий 
ҳусусиятдир» деб таъкидлаган эдилар. Агар сиз кичик гуруҳданоқ таълим-
тарбия ишини ишни шундай шаклда йўлга қўйган бўлсангиз, демак 
гуруҳингизда куйлаш аллақачон таибиий холга айланиб бўлган. Тажрибалар 
шуни кўрсатадики, ҳар бир тарбиячи буни ўз гуруҳида амалга ошира олади 
ва бундан ўзи ҳам завқланади. Энг мухими-куйлаш вақтида ўзингизнинг 
руҳий ҳолатингиз ҳам ўзгаради: тинчланасиз, таскин топасиз, энг мухими, 
сизнинг бу ҳолатингиз болаларга ҳам ўтади. Айнан мана шунинг учун ҳам 
биз тарбиячилардан болаларга табиий, жонли овозда куйлашларини (турли 
ѐзувли тасмалардан фойланмаган ҳолда) илтимос қилиб қоламиз.
Шуни эслатиб ўтамизки, чолғу асбоби жўрлигисиз куйлаш, 
болаларнинг товуш баландлигини эшитиш ва фарқлаш қобилиятларининг 
ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Чунки куйлаш вақтида улар 
фақат бир товушнигина эшитадилар ва куй йўналишини кузатиб, уни илғаб 
олишлари, эслаб қолишлари анча енгиллашади. 
Куйлаш болаларнинг товуш ҳосил қилиш аппаратларининг тўғри 
ривожланишига яхши имкон беради. Айрим бўғинларни куйлаш усули эса - 
нутқида нуқсони бўлган болалар билан логопед-тарбиячининг олиб 
борадиган ишида ҳам яхши натижа беради. Мактабгача ѐшдаги болаларнинг 
фаолияти катталарга тақлид қилишларини унутмаган ҳолда, тарбиячилар 
куйлаш вақтида сўзларни ютиб юбормасдан, дона-дона, аниқ талаффуз 
қилишларига доимий эътибор беришлари шарт.
Тарбиячилар билан мунтазам (якка тартибда) иш олиб бориш ҳамда 
гуруҳ хонасида болалар билан тинглаш ва куйлаш учун репертуар танлашда 
уларга керакли ѐрдам ва тавсияларни бериш-мактабгача таълим муассасаси 
мусиқа раҳбарининг мажбуриятига киради. Албатта мусиқа раҳбари тавсия 

---

70 
этган мусиқий материалдан ўзингизга ѐққан, энг аввало сизнинг ўзингизда 
эмоқионал жавоб уйғота олган асарларни танлаб олиш ҳуқуқи сизда қолади. 
Демак, кундалик ҳаѐтнинг қайси онларида ва нималарни куйлаш 
мумкин? 
* уйқу олдидан - аллалар; 
* меҳнати ва қўл ишини бажариш вақтида лирик ва осойишта 
оҳангдаги (халқ оғзаки ижоди намуналари ѐки муаллифлик асарлари) 
қўшиқлар; 
* ўйин-давра қўшиқлари; 
* болалар хазил қўшиқлари; 
* табиат қўйнида-мавсумий, тақвимий айтим ва қўшиқлар; 
* эркаламалар; 
Болалар 
учун 
репетуар 
танлашда 
унинг 
ҳақиқий 
бадиий 
қийматлилигига 
асосланинг! 
Шунингдек 
болаларнинг 
ҳаѐт 
хавфсизликларини таъминлаш мақсадида уларга доимий тарзда, ѐшларига 
мос ва тушунарли шаклларда куйлаш вақтида овқат емасликларини, сув 
ичмасликларини таъкидлаб туринг.