Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
arab musulmon madaniyatining zhahon tarixida tutgan orni 2
- Bu sahifa navigatsiya:
- “УМУМИЙ ТАРИХ” КАФЕДРАСИ
- Ўқит. Мажидов А.С. Илмий маслаҳатчи: доц. Болтаев А.
- Жиззах – 2011 2 Mavzu: Arab – musulmon madaniyatining jahon tarixida
- I-Bob:Arab xalifaligining tashkil topishi
- III-Bob: “Arab – musulmon madaniyatining jahon tarixida tutgan o’rni” mavzusini o’rganish usuli
- Kirish Mavzuning dolzarbligi;
- Bitiruv malakaviy ishining davriyligi
- Mavzuning o`rganilish darajasi
- Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari
- Bitiruv malakaviy ishning nazariy va uslubiy asosi
- Bitiruv malakaviy ishning mazmuni
- I-Bob:Arab xalifaligining tashkil topishi 1.1.Arab xalifaligining tashkil topishi
|
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ А.ҚОДИРИЙ НОМИДАГИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ “УМУМИЙ ТАРИХ” КАФЕДРАСИ
Тарих факултети IV курс “Тасдиқлайман” Тарих факультети декани : _________ доц.С.Ғозиев «____»_________ 2011 йил БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Мавзу: ― Араб – мусулмон маданиятининг жаҳон тарихида тутган ўрни ‖
Ўқит. Мажидов А.С. Илмий маслаҳатчи: доц. Болтаев А. Бажарувчи: Тошбоев Ж. Ушбу БМИ ―Умумий тарих‖ кафедрасининг «____»________даги «____»________сонли мажлисида муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган
2
tutgan o’rni R e j a: Kirish a) Mavzuning dolzarbligi; b) Bitiruv malakaviy ishining davriyligi; s)Mavzuning o`rganilish darajasi: d) Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari; e)Bitiruv malakaviy ishning nazariy va uslubiy asosi:
1.1.Arab xalifaligining tashkil topishi 1.2.Xalifalik hukmronligining Misr, Suriya, Eron, O‘rta Osiyo, Hindiston va Yevropa mamlakatlariga yoyilishi II-Bob:Arab-musulmon madaniyatining jahon tarixida tutgan o’rni 2.1.Arab-musulmon madaniyatining vujudga kelishi, madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni
2.2. ―Bayt ul-Hikma‖ – musulmon dunyosi ilm-fan va madaniyatining beshigi sifatida
2.3.Sharq dunyosining buyuk allomalari III-Bob: “Arab – musulmon madaniyatining jahon tarixida tutgan o’rni” mavzusini o’rganish usuli
3.1.Tarix darslarida yangi pedagogik texnologiya asosida mavzuni tizimini joriy etish
Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Mundarija 3
Mavzuning dolzarbligi; O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi barobarida xalqimiz ma‘naviyatini rivojlantirish ishiga katta ahamiyat berilmoqda, Prezident Islom Karimov ma‘naviyatni yuksalishida o‘tmish madaniy boyliklarini chuqur o‘rganish va targ‘ib etish nihoyatda muhim ekanini ko‘plab ma‘ruzalarida qayta-qayta ta‘kidlab o‘tgan. ―Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma‘naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyat muhim vazifa bo‘lib qoldi‖. 1
Buyuk istiqlolimiz sharofati ila ―biz tariximiz, madaniyatimizni o‘zimiz va butun dunyo uchun ham qayta tiklayotgan‖ 2 hozirgi o‘tish bosqichida O‘zbekiston tarixi fani va uning milliy istiqlol mafkurasi, milliy g‘oya ruhida tadqiq etish va o‘qitish davlat siyosati darajasiga olib chiqildi. Ta‘lim tizimining barcha bosqichlarida Vatan tarixi o‘qitilmoqda. Davlatimiz, shaxsan Prezidentimiz Islom Karimovning say-harakatlari, tashabbusi bilan Vatanimiz tarixiga bo‘lgan mehr-muruvvati tufayli davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi huzurida O‘zbekistonning yangi tarixi markazi tashkil etildi. Prezident imzosi bilan faqat 1996-1998-yillarda uchta farmon va qarorlar (1996yil 18-sentabrdagi ―O`zbekistonning yangi tarixi markazini tashkil etish to`g`risida‖, 1996yil 16 dekabrdagi ―O`zbekistonning yangi tarixi‖ni tayorlash va nashr qilish to`g`risida va 1998 yil 27 iyuldagi ―O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to`g`risida) qabul qilindi. 1998 yil 26 iyunda Prezidentimizning bir guruh tarixchi olimlar xunarmandlar, ijodiy xodimlar bilan uchrashuvi va muloqoti o`zbek tarixnavisligi va tarixshunosligida katta voqea bo`ldi. Mazkur suhbatda davlatimiz rahbari
1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., ―O‘zbekiston‖, 1997, 137-bet. 2 Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T., ―Sharq‖, 1998, 308-bet. 4 favqulodda boy va betakror tariximizning uzoq va yaqin tarixlari, bosqichlari, dolzarb mavzulari, muammolari haqida konseptual xarakterdagi fikr va g`oyalarni bildirdi. ―Tarix xotirasi,- deb ta`kidlaydi I.A.Karimov, -xalqning, jonajon o`lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o`zlikni anglashni, ta`bir joiz bo`lsa, milliy iftixorni tiklash va o`stirish jarayonida g`oyat muhim o`rin tutadi. ―Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakillantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbayiga aylanmoqda‖. 3
Markaziy Osiyo xalqlarining fani va madaniyati turli tarixiy jarayonlar davrida ulardagi siyosiy va iqtisodiy tuzumning mohiyatiga qarab, ba‘zan o`sish, rivojlanish, ba‘zan esa susayish kabi bosqichlarga ega bo`lgan. Misol uchun, Markaziy Osiyo fani tarixida IX-XI asrlarni yirik madaniy yuksalish, XIII asrning boshi XIV asrlarni esa mo`g`ullar istilosi tufayli inqirozga yuz tutish, undan keyingi Amir Temur davrini esa nafaqat yo`qotilgan mavqeyini yana tiklash, balki yangi cho`qqilarni egallash davri deb atash mumkin. 4
Darhaqiqat, mutaxasislarning fikriga ko`ra, Markaziy Osiyo fani va madaniyati bashariyat sivilizatsiyasining muhim va ajralmas qismi sanaladi. Biz mazkur BMIda IX-XI asrlarda Sharqdagi madaniy yuksalish bilan bog`liq jarayonlarda Markaziy Osiyoning ahamiyati xususida ko`proq to`xtalamiz. E`tirof etish joiz, Markaziy Osiyoning siyosiy tarixi bu mintaqada qadimgi Yunoniston, Hindiston, Parfiya, Eron, Arabiston, Xitoy va mahaliy xalqlarning madaniy an`analari hamda ilmiy yutuqlari o`zaro uyg`unlashib bir-birini boyitgan, natijada esa yuksak sivilizatsiya shakllangan. IX-XI asrlarga kelib musulmon
3 Karimov I.A O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. Xavfsizlikka taxdid, bar5qarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. ―O`zbekiston‖ 1997, 140-bet. 4 Xayrullayev L.M. O`rta Osiyoda ilk uyg`onish davri madaniyati. T. 1994, 75-bet. 5 madaniyatidagi umumiy madaniy yuksalish Movarounnahr vaXuroson olimlari ijodida o`zining yuqori choqqisiga ko`tarildi. Ular haqida tadqiqot ishining bo`lim va paragrflarida izchil va qiziqarli ma`lumotlar berishga harakat qilamiz. Markaziy Osiyo madaniyati arablar istilosiga qadar ham uzoq o`tmishga ega edi. Mazkur hudud qulay geografik sharoitda joylashgani sababli, qadim zamonlardan Yaqin va O`rta Sharq, Kavkaz, Sharqiy Yevropa, Hindiston va Xitoy bilan doimiy savdo va iqtisodiy aloqalari bardavom bo`lgan. Bu esa o`z navbatida, mazkur mintaqadagi shaharlar, qishloq xo`jaligi (xususan, suniy irrigatsiya inshoatlari) turli mahaliy hunarmandchilik va konchilik an`analari, ilm va madaniyatning jadal sur`atlar bilan rivojlanishiga turtki bo`ldi.
Ushbu ishda ko`rilayotgan, o`rganilayotgan mazkur muammo bitiruv malakaviy ish mavzusi sifatida va ayniqsa, arab musulmon madaniyatining jahon tarixida tutgan o`rni tadqiqoti sifatida nisbatan kam o`rganilgan. Quyida biz bu davr tarixi, aniqrog‘i Sharq xalqlari tarixi, fani va madaniyati bilan shug`ullangan bazi xorijiy va mahaliy tadqiqotchilarning asarlari haqida qisqacha to`xtalib o`tsak. Shveysariyalik sharqshunos Adam
Mets o`zining ―Musulmon renessansi‖asari bilan mutaxasislarga yaxshi tanish. Uning kitobi bir necha tillarga, xususan, rus va arab tillariga ham tarjima qilingan.Mazkur asar IX-X asrlarda Musulmon Sharqida yuz bergan madaniy rivojlanishning tarixiga bag`ishlangan, va umuman, u IX-X asrlardagi Sharq fani va madaniyatini yorituvchi noyob qomus hisoblanadi. Asarda muallif qo`llagan asosiy g`oya, IX-X asrlarning Musulmon Sharqidagi uyg`onish (renessans) davri ekanini ko`rsatishga intilish deyish mumkin. Shuning uchun ham u o`z asarini ―Musulmon renessansi‖ deb ataydi. A.Metsning kitobi Sharq xalqlari ijtimoiy hayotining deyarli barcha qirralarini tarixiy manbalar asosida yoritib beruvchi muhim fundamental tadqiqot hisoblanadi. 6 O`rta asr Sharq xalqlari madanioyatini o`rganishda avstraliyalik Gustav fon Gryunebuamning xizmatlarini eslash joiz: Uning 1970 yili Londonda nashr etilgan ―Klassik islom‖ kitobida sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga doir muhim ma`lumotlar aks etgan. Muallif qalamiga mansub ―Zamonaviy islom: madaniy o`zlikni anglash bo`yicha tadqiqotlar‖ hamda uning rahbarligi va bevosita ishtiroki natijasida yuzaga chiqqan to`plamlardan. ―Musulmon sivilizatsiyasida umumiylik va har xilliklar`` ham muhim ahamiyatga ega. Amerikalik mashhur fan tarixchisi Jorj Sartonning ―Fan tarixiga kirish‖ nomli fundamental ishi qimmatli ma`lumotlarni o`zida mujassam etgan. Asarda o`rta asr fani rivojiga o`z xissasini qo`shgan ko`pgina olimlar va tarjimonlar ijodiga keng o`rin berilgan. Maks Meyerxofning ―Fan va tabobat‖ nomli maqolasida o`rta asr sharq xalqlari madaniy taraqqiyotining dolzarb masalalariga to`xtab o`tiladi. Yana bir ingliz olimi Donald Xill IX asr poytaxt – Bag`dodda fan va texnikada yuz bergan muhim jarayonlarni tahlil qilgan. So`nggi yillarda yaratilgan ―Abbosiylar davridagi arab adabiyoti, dini, ta`limi va fanining Kembrij tarixi‖ va ayniqsa ― Arab fanlari tarixi bo`yicha ensiklopediya‖ kitoblarini muhim tadqiqotlar sirasiga kiritish mumkin. Ularda Sharq xalqlari ijtimoiy hayotining barcha sohalari, xususan, Abbosiylar davridagi fan va madaniyat tarixiga oid eng muhim masalalar o`z yechimini topgan. Umuman olganda, IX-XI asr fani va madaniyatini o`rganishda A. Braun, F.Vyustenfeld, A.Kremer, O. Sayili, G.Le. Strenj, D. Surdel, R. Morelon, J.Saliba, D.King, E. Kennedi, G. Xudonard-Roshe, R.Rashed, Mariya- Tereza Debarxot, Donald Xill, J. Anavati, E.Savaj-Smit, F. Mishe, Mahdiy Muhsin kabi xorij olimlarining asarlari, tadqiqotlari asosiy vazifani o`taydi. O`rganilayotgan davr siyosiy, iqtisodiy va ilmiy-madaniy hayotdagi yuksalish masalalari Rossiyalik sharqshunoslardan V.V. Bartold, O.G.Bolshakov, B.A. Rozenfeld, I.Yu.Krachkovskiy, Ye.E. Bertels, A.B. Xalidov, A.P. Yushkevichlarning asarlarida o`z ifodasini topgan. 7 Mazkur tadqiqotga oid arab tilidagi izlanishlar orasida Jurji Zaydonning ―Islom sivilizatsiyasi tarixi‖, Hasan Ibrohim Hasanning to`rt jilddan iborat ―Islomning siyosiy, diniy, madaniy va ijtimoiy tarixi‖ Said ad- Diyujiyning ― Bayt al- hikma‖ ,Ahmad Farid ar-Rifa`iyning ― Al -Ma`mun davri‖ , Said ash- Shahhat Zag`lulning ― Suryoniylar va musulmon madaniyati‖ , ―Qadriy Hafiz Tukanning Riyozist va falakiyotga doir arab ilmiy merosi‖ , Abd al- Mun`im Majidning ―Musulmon sivilizatsiyasining o`rta asrlardagi tarixi‖ , Muxammad Abd ar-Raxmon Marhabanning ―Arab fani tarixi bo`yicha to`plam‖va Hidr Axmad Ataullohning ― Abbosiylar davrida ― Bayt al-hikma‖ kitoblarini alohida aytish joiz.
Ishning asosiy maqsadi ko`plab materillar va adabiyotlar hamda eng yangi ma`lumotlarga tayangan holda mavjud mazkur masalani tarixiy yoritishdan iborat. Ma`lumki, arablar Xuroson, Movarounnhr va Xorazmni bosib olgach, hamishagidek o`lkamizda ham qattiqqo`llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib borganlar. Bu borada ustalik bilan islom dinidan foydalanilgan. Arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko`tarilgan. Mahaliy tilda yozilgan asarlar yo`q qilingan, yerli bilimdonlar quvg`in ostiga olingan. Shu kabi tarixiy jarayonlarni hisobga olib, tadqiqotda quyidagi vazifalar rejalashtirildi: -Jahonda arab xalifaligi davlatining tashkil topishi jarayonini yoritishi; - Arab xalifaligi hukmronligining Arabiston yarim orolidan chiqib, Xuroson, Movarounnahr, Hindiston, va hatto, Yevropagacha kengayish sabablarini ma`lum bir izchillikda ko`rsatib berish; - Xalifalik davrida Movarounnahr va Xurosonda mavjud ijtimoiy, siyosiy hayotga baho berish; -IX-XI asrlarda Movarounnahr va Xorazmdagi madaniy hayotni tahlil qilish; Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o`rnini ochib berish; 8 -Markaziy Osiyo sharqdagi muhim madaniyat va fan markazi ekanligini ko`plab manbalarga tayangan holda ko`rsatib berish; - IX-XII asrlardagi sharqning buyuk daholari haqidagi fikrlarni ilmiy tadqiqotlarga tayanib, ma`lum bir izchillikda yoritib berish; - ―Bayt-ul hikma‖ dagi ilmlar rivoji to`xtalish va hokazolar. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va uslubiy asosi: Bitiruv malakaviy ish zamirida ayni ilmiy konsepsiya, manbalarga, ilmiy adabiyotlarga tarixiy haqiqat asosida yondashuv bo`lib,unda ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, tarixiylik, adolatlilik, halollik tamoyillariga tayangan holda ish tutiladi va tadqiqot tahlil qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning milliy mafkura, ma`naviyat hamda tarixga, tariximizga oid fikr mulohazalari, O`zbekistonning ko`hna va boy tarixiga oid qarashlari, haqiqiy tariximizni yoritish va tahlil qilish haqidagi fikrlari, Respublikamizning bir guruh tarixchi olimlari bilan uchrashuvidagi ta‘kidlagan fikr mulohazalari tadqiqotning nazariy asosini tashkil etadi.
Mazkur bitiruv malakaviy ish kirish , 3ta bob, 6ta paragraf, Xulosa hamda foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
9
1.1.Arab xalifaligining tashkil topishi Islom dini nasorolik va buddiy din bilan bir qatorda dunyoda eng ko‘p tarqalgan dinlardan biridir. Hozir yer yuzida musulmonlar, bir milliard 400 million kishidan iborat. Nasorolar esa ikki milliard 200 mln. Demak, Islom dunyoda ikkinchi o‘rinda turadigan yirik dindir. Jahonning 172 mamlakatida musulmonlar bor. Xorijiy Osiyo mamlakatlarida 510 mln. musulmon bo‘lib, bu yer yuzidagi musulmonlarning 67,7 foizini tashkil etadi. Shulardan 26,8 foizi G‘arbiy Osiyoda, 46,3 foizi Janubiy Osiyo, 27,2 foizi Janubiy-G‘arbiy Osiyoda, 2,7 foizi Sharqiy Osiyoda yashaydi. Musulmonlarning eng ko‘pi Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladeshda yashaydi. Musulmonlar Ovro‘po davlatlari, Amerika qit‘asida, Yaponiyada, Avstraliya va Fiji orollarida ham yashaydi. Dunyoning 30 dan ortiq mamlakatida Islom davlat dini deb qabul qilingan. Islom so‘zi arabcha «Allohga o‘zini taslim qilish, topshirish, itoat etish, bo‘ysunish, hamda «Islom dini» ma‘nolarini bildiradi. Shuning uchun bu dinga ishonuvchilarni arabchada «muslim» (ko‘pligi- «muslimun»), eronliklarda- «musalmon», o‘zbeklarda - «musulmon», qirg‘iz va qozoqlarda - «musurmon» kabi nomlar bilan atalib kelmoqsa. Kishi: «Lo iloha illallohu Muhammad ur- rasululloh» («Allohdan boshqa ma‘bud yo‘q, Muhammad uning payg‘ambaridir») iborasini aytgandagini musulmon sanaladi. Islom faqat diniy ta‘limot emas, u ma‘lum hayot tarzi, hayotiy qonun-qoida na faqat musulmonlar, balki dinga befarq qaraydigan kishilar hayotiga ham singib ketgan diniy urf-odatlar majmuasidir. Odamlar ular haqiqatan Islom qonun- qoidalariga to‘la rioya qilganlari uchun musulmon deb atalmaydi, balki ular Islom tarqalgan davlatlarda tug‘ilib o‘sganlari, o‘sha mamlakatlarning madaniy va tarixiy o‘tmishi Islom bilan bog‘langanligi, oilaviy va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan ko‘plab voqealar Islom diniy qonun-qoidalari asosida olib borilishi tufayli musulmon deb ataladi.
10
Shunday buyuk dinning asosiy xalqi qoloq, badaviy, butparast bo‘lgan Markaziy va Shimoliy Arabistonda vujudga kelishi har bir musulmon, hatto, musulmon bo‘lmagan kishi uchun ham aql bovar qilmaydigan bir mo‘jizadir. Janubiy Arabistondagi Yaman davlati dengiz va quruqlikdagi savdo-sotiq ishlarida rivojlangan, Qizil dengiz va Hind okeani bo‘ylab o‘tadigan kemalar to‘xtaydigan, Suriya va Misrdan karvon yo‘llari kelib taqaladigan markaz, suv inshootlari rivojlangan, yakkahokimlik hukm surgan mamlakat edi. Shunga qaramasdan, Islom Janubiy Arabistonda emas, Markaziy, G‘arbiy va Shimoliy Arabistonda vujudga keldi. Ko‘chmanchi arablar sahrolarda chodir qurib, shaharliklar faqat savdo-sotiq va haj qiluvchilardan tushgan daromad bilan yashaganlar. Yarimorolning o‘troq xalkdari orasida qabilachilik tuzumi saqlanib qolgan edi. Qabilalar mustaqil bo‘lib, ba‘zan qo‘shilib ittifoq bo‘lishar, ba‘zan tezda ajralib ketishardi. «Arab» so‘zini «sahroyi» yoki «ko‘chmanchi» deb tushunish mumkin. Tuyakash-badaviy (sahrolik) arablar turmush tarzi juda ibtidoiy bo‘lib, ular Arab yarim-orolida taxminan eramizdan oldingi XI asrda paydo bo‘lganlar, shuning uchun bu yer Arab yarimoroli deyiladi. Sahrodan faqat tuya orqali o‘tish mumkin bo‘lgan. U 250—300 kg qadar yukni ko‘tarish qobiliyatiga ega, bir kunda 160 kmga qadar yo‘l bosa olgan, bu 57° gacha bo‘lgan issiqqa besh kungacha suvsiz yurishi mumkin bo‘lgan hayvondir. Tuyakashlik nihoyatda rivojlangan bo‘lsa ham, tuya harbiy ishlarda qo‘llanilmagan edi. O‘n olti asr davomida mahalliy badaviylar yarimorolda o‘zlarining hech qanday yirik davlatlarini tuzmadilar. Yarimorol chegarasida paydo bo‘lgan Nabatiylar davlati (106 y. Rim imperiyasiga qo‘shib olingan), Palmira shaqar-davlati (uning gullagan davri 260 yil bo‘lgan, 270—273 yillari Avrelian tomonidan vayron qilingan) badaviylar tomonidan asoslanmagan. IV—V asrlarda rumlar (vizantiyaliklar), eronliklar va yamanliklar asos solgan yana uchta davlat bo‘lgan: 1) g‘assoniylar, III asrda Janubiy Yamanda tashkil topib Huron,
11
Iordaniyaning sharqi, Finikiya, Livan va Falastinni o‘z ichiga olgan, poytaxti Hira shaqri bo‘lgan, rumliklarga xizmat qilgan; 2) laxmiylar (602 yilgacha) ichki Arabistonda vujudga kelgan; 3) kindiylar davlati, poytaxti Hazramavt shahri bo‘lgan. Arab qabilalari juda ko‘p mablag‘larini o‘zaro urushlarga sarflagan edilar. Bu ularni nihoyatda kuchsizlantirib qo‘ygan va Islom g‘oyasi tez tarqalishiga imkon tug‘dirgan edi. Badaviy arablarning moddiy ahvoli nochor bo‘lgan. Ular tabiat injiqliklariga qarshi kurashishda ojiz bo‘lganlar. Ko‘plab chorva hayvonlariga ega bo‘lsalar ham, turmush tarzi bu hayvonlarni uzoq ushlashga imkon bermagan. Ba‘zi kuchli qabilalar o‘z yerlaridan o‘tgan savdogarlardan boj olib ham turganlar, ba‘zi badaviylar esa Rum (Vizantiya) va Eronga muhojir bo‘lib ketib, ularning qo‘shinida yollanib askarlik qilib yashaganlar. Badaviylarcha yashashning eng yaxshi yo‘llaridan biri o‘troq dehqonlarni talash yoki boshqa ko‘chmanchilarga hujum qilish bo‘lgan. Bu holda chorva mollari qo‘ldan-qo‘lga o‘tib tursa ham, qabilalar boyligi ko‘paymagan. Buning ustiga tabiat ofatlari ham bo‘lib turgan. Adabiyotlarda yozilishicha, eramizning birinchi ming yilligida Arab yarimorolida yog‘ingarchilik sekin-asta ko‘payib borgan. Bundan tashqari, sahroda yashovchilar hokimiyati kuchsizlanib qolgan, madaniy taraqqiy etgan joylarga kirib borish bilan ham o‘z modsiy ahvolini yaxshilashlari mumkin edi. Boshqacha aytganda, aholi hayotida iqlim sharoiti va moddiy sabablarga qaraganda siyosiy sabablar katta rolь o‘ynagan. Arab yarim orolining g‘arbida Qizil dengiz sohillari bo‘ylab cho‘zilgan Hijoz viloyati bu davrda iqtisodiy jihatdan bir muncha rivojlangan edi. Bu yerdan o‘tadigan karvon yo‘li IV asr o‘rtalarida janubda Yaman orqali Habashiston va Hindistonni, shimolda Suriya orqali Misr, Vizantiya (Rum) va Eronni bog‘lagan edi. Ma‘lumki, yahudiylik dini (iudaizm) miloddan avval bir minginchi yillar boshlarida Falastin (Quddus)da vujudga kelgan. Arabiston yarimorolida ko‘chib yurgan yahudiy qabilalari miloddan avvalgi XIII asrda Falastinni bosib olib,
12
yahudiy davlatini tuzganlar. Yahudiylik ana shu qabilalarning diniy urf-odati va Falastin xalklarining ayrim e‘tiqodlarini o‘zida mujassamlashtirgan dindir. Keyinchalik bu din dunyoning bir qancha davlatlariga tarqalib, hozirgacha yashab kelmoqda. Nasoro (xristian) dini esa I asrning ikkinchi yarmida Rim imperiyasining sharqiy qismida yashovchi yahudiylar o‘rtasida paydo bo‘lgan va birinchi o‘n yilliqdayoq boshqa etnik guruhlar orasida tarqalgan. Nasorolikning tez yoyilishiga sabab, u qullarning, umuman ezilgan ommaning mavjud tartib va quldorlik tuzumiga qarshi noroziligani ifodalagan. Nasoro dinining shakllanishida yahudiylikning ko‘p g‘oyalari, qadimgi sharq dinlariga xos ayrim tasavvurlar, xususan, sadaqa berib, gunohdan xalos bo‘lish, ilohiy xaloskorlar haqidagi tasavvurlar asos bo‘lgan. Bu din Arab yarimoroli xalqlari orasida ham keng tarqalgan edi. Yahudiylik Yaman arablari o‘rtasida keng tarqalgan bo‘lib, yahudiylikka e‘tiqod qiluvchi qabilalar Markaziy va G‘arbiy Arabistonning ayrim vohalarida ham bor edi. Nasoro dini esa, asosan, Arab yarimorolining shimoliy qismida Suriya, Falastin, al-Jazira (Mesopatamiya — ikki daryo: Furot va Dajla oralig‘i)da yashaydigan arab qabilalarining ayrimlari o‘rtasida tarqalgan edi. Shunday qilib, yahudiy va nasoro dinlari ularning ayrim mazhab va oqimlari Islomdan oddin arab qabilalari orasida tarqalgan va yetarli mavqeiga ega bo‘lgan. Arab qabilalarini birlashtirish, yagona davlat tuzish uchun ko‘pxudolikni, sanamlarga sig‘inishni tugatish va yakkaxudolik e‘tiqodi lozim edi. Islomdan oldin hanifalar (yakka Xudoga ibodat qilishni targ‘ib qiluvchilar) paydo bo‘lib, har xil qabila xudolariga, but-sanamlarga emas, yagona Xudoga (Allohga) ishonish, unga ibodat qilishga da‘vat etgan edilar. Qur‘on va boshqa diniy asarlarda Islomdan avvalgi davr «johiliya» (nodonlik, johillik) deb ataladi. U davrdagi sanamlardan bizgacha yodgorliklar yetib kelmagan. Islomgacha makkaliklarning eng muqaddas tavof qiladigan joyi Ka‘ba bo‘lgan. Uning atrofiga
13
ko‘pchilik arab xudolarining sanamlari o‘rnatilgan va bu Ka‘bani umumarab muqaddas joyiga aylantirgan. Islomdan keyin uning atrofidagi sanamlar yo‘q qilib tashlangan va u musulmonlarning yagona tavof qiladigan va unga qarab namoz o‘qiydigan muqaddas joyiga aylantirilgan. Arab yarimorolida taraqqiyot Eron va Yunon — Rim madaniyatiga nisbatan ancha orqada bo‘lgan, bunga qarama-qarshi o‘laroq, Misr, Suriya va Iroq ancha taraqqiy etgan o‘lkalar bo‘lgan. Ammo qadimgi Yamanning taraqqiyot darajasi ancha yuqori turgan, hatto u o‘zining yozuviga ham ega bo‘lgan. Islomgacha bo‘lgan arablarda san‘at obidalari deyarli yo‘q desa bo‘ladi. Ammo she‘riyat keng quloch yoyganligi ma‘lum. Qasida, hajv, vasfiy she‘rlardan juda ko‘p namunalar saqlanib qolgan. Qasida arab she‘riyatida Muhammad (s.a.v)dan 150 yillar ilgari paydo bo‘lgan. Qasidalarda qabila boshliqlari maqtalgan, har bir shoir o‘z qabilasining shuhratini oshirishga harakat qilgan. Dushman qabila boshliqlarini hajv tig‘iga olgan, ba‘zan o‘z qabilasi va uning boshlig‘ini ham qattiq hajv qilib, boshqa qabilalarga sotilib ketgan shoirlar ham bo‘lgan. Manbalarda ko‘rsatilishicha, Islomgacha bo‘lgan she‘riyatning yirik bir vakili arab alifbosining har bir harfiga qofiyalangan mingtadan — jami 28 ming qasidani yod bilgan. Ikkinchi bir kishi hammasining ismi Amr bo‘lgan yuzta shoir qasidasini yod bilgan. Arab shoirlari o‘z qasidalarini yozishda san‘at va mahorat ko‘rsatganlar. Masalan, arab alifbosining har bir harfiga qofiyalanadigan alohida- alohida qasida yozish, nuqtasiz harflardan iborat qasida yozish kabilar. Albatta, ko‘chmanchilik hayoti madaniy taraqqiyotga imkon bermas edi. Buning uchun o‘troq yashashga o‘tish yoki o‘troq hayot kechiruvchi, taraqqiy etgan xalqlar g‘oyasini qabul etish kerak edi. Badaviylar hayotida qatьiy intizom yo‘qligi va ularda uzoqqa mo‘ljallangan tadbirlarni ishlab chiqish qobiliyati yo‘qiigi yarimorolning yangi o‘zgarishlarga o‘tishiga to‘sqinlik qilardi. Islomgacha bo‘lgan arablarda qabilalar o‘rtasida o‘zaro to‘xtovsiz urushlar, erkaklarning qirilib ketishi natijasida oiladagi qashshoqlik, qiz tug‘ilsa, tiriklay 14
ko‘mib yuborish, ichkilikbozlik, qimor, qaroqchilik va boshqa juda ko‘p yomon odatlar avj olgan edi. Xuddi mana shunday bir sharoitda, bir qoloq mamlakat - Arab yarimorolida Islom dinining vujudga kelishi va uni dunyodagi siyosiy, iqgisodiy jihatdan arablarga nisbatan bir qancha ustun turgan davlatlar xalqlari tomonidan tez vaqtda qabul etilib, tarqalib ketishi haqiqatan mo‘jiza edi 5 .
arafasida Somiy qavmiga mansub arab qabilalari o'rtasidagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasi bir xil emas edi. Yamanda savdo-sotiq rivojlanib, ilk davlatchilik belgilari shakllanayotgan bir paytda, yarimorolning shimoliy qismida joylashgan shaharlarda hali ham ibtidoiy turmush tarzi saqlanib qolgan edi. Sahrolarda ko'chmanchi chorvachilik bilan hayot kechirayotgan arab qabilalari esa, hatto patriarxal urug'chi-lik tuzumining ilk bora yemirilish bosqichida turardilar. Aytmoqchimizki, Arabiston yarimorolida yashagan qabilalarning asosiy ko'pchiligi ularga qo'shni yashagan Misr, Vizantiya, Eron, Mesopotamiya kabi qadimiy madaniyat markazlariga qaraganda tarixiy taraqqiyotning ancha quyi bosqichida bo'lib, orqada qolgan edi 6 .
geografik qulay bir hududda joylashgan va Xijoz deb nom olgan tuman bu davrda iqtisodiy taraqqiyotda birmuncha ilgarilab ketgandi. Karvon savdo yo'llari bu hududni janubda Yaman orqali Habashiston va Hindiston, shimolda Shom yurti (Suriya) orqali Misr, Vizantiya va sosoniylar Eroni bilan bog'lar edi. O'z davrida katta, iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan bu hududning markazi Makka shahri bo'lib, bu yerda yoz va qish fasllarida katta karvonlar tashkil etilgan (tarixchi Tabariy bergan ma'lumotlarga qaraganda ba'zan bu karvonlar 2000 tuyagacha yetgan). Bu karvonlarning shimolga va janubga yuborilib turgani haqida Qur'oni Karimning 106-«Quraysh» surasida qayd etiladi 1 . Savdo karvoni yo'lida 5 Хожи Исматуллох Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. Т., ―Шарқ‖, 2005. 6 R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 127-bet. 15
joylashgan Makkadan tashqari yana Yasrib (keyinchalik Madina), Toif, Xaybar kabi shaharlar ham rivojlanib, kengayib, ahamiyati oshib bordi va VI asrlarga kelib gavjum savdo markazlariga aylandilar. Albatta bu davrda Makka shahri bilan biror-bir sohada bo'lsin raqobatlashadigan savdo markazi hali yo'q edi. Arab qabilalari o'rtasida Makkaning diniy markaz sifatida ham o'rni ancha yuqori bo'lgan. Islomshunos olim A.Hasanov o'z kitobida «Makkadagi Zam-zam qudug'i qadim zamonlardan beri atrofdagi ko'chmanchi qabilalar va o'tkinchi savdogarlar e'tiborini qozongan. Nihoyat, rivoyatlarga qaraganda, Makkada qurilgan birinchi bino— Ka'ba bora-bora arablarning muqaddas joyiga aylanganini hisobga olsak, Makkaning shuhrat qozonishi uchun omillar yetarli bo'lganini ko'ramiz», deydi. Qur'onning 108-«Alkavsar» (chashma, buloq) surasida arablarning Ka'ba ziyoratiga kelib, qurbonlik so'yish odatlari (526-bet) o'z ifodasini topgan. Xullas, Makka shahri arab qabilalarini birlashtirishda markaziy o'rinni tuta bordi. Chunki V-VI asrlarda arab qabilalari ittifoqi mustahkam emas edi. Ular goh birlashar, goh tarqalib, parchalanib ketar, qabilalar o'rtasida tez-tez nizolar kelib chiqardi va shu asnoda urushlar bo'lib turardi. Negaki, har bir urug', qabila turli dinlarga — xristianlik, otashparastlik kabilarga sig'inar, ularning har birining o'z xudosi, o'z payg'ambari bo'lardi. Ko'pxudolilik va ko'ppayg'ambarlilik negizida tez-tez kelib chiqadigan va sodir bo'ladigan urug'lar va qabilalar o'rtasidagi urushlar xalq ommasining noroziligini kuchaytirib borar, arab qabilalari o'rtasida borgan sayin birlashishga intilish ishtiyoqi kuchayardi. Kuchli urug' jamoalar ibodatxonasi va ular sig'inadigan, topinadigan qadamjolarning ahamiyati osha borardi. Ojiz urug'- qabilalar topinishi va xudolari haqidagi ta'limotlar tobora o'rtadan surib chiqarila boradi.
Muhammad alayhissalom g'oyaviy ta'limotining asosini tashkil etgan yakkaxudolilik islom diniga qadar ham bo'lgan. Muhammad alayhissalom davrida ham bu g'oyani bayroq qilib kurashganlar bor edi. Jumladan, A. Hasanov «Makka va Madina tarixi»i kitobida payg'ambarlikni da'vo qilganlar jumlasiga: «Yamomada — Musaylima, Yamanda — Asvad, Markaziy Arabistonda — Sajjoh
16
ismli bir ayol vaTulayxa, Madina (Yasrib)da Ibn Sayyod kiritadi. Muhammad alayhissalom yo'li g'alaba qozongach, faqat uning nabiyligi (payg'ambarligi) e'tirof etilib, boshqalari esa musulmon tarixchiligida, mutanabbiylar (ya'ni soxta payg'ambarlar) deb nom oladilar. Islom dinida payg'ambar hisoblangan Muhammad alayhissalom 570-yil 27-avgustda Makka shahrida Quraysh qabilasining Hoshimiylar xonadonida dunyoga keladilar 7 . Hoshimiylar xonadoni Quraysh qabilasining nufuzli oilalaridan biri bo'lgan. Muhammad alayhissalomning bobolari Abdulmutallib Makkadagi Ka'ba ibodatxonasi kalitining nigohboni (saqlovchisi) bo'lgan. Ota-onalaridan juda yosh yetim qolgan Muhammad alayhissalom dastlab bobolari, so'ng amakilari Abu Tolib qo'lida tarbiya oladilar. Amakilarining maslahatiga ko'ra badavlat savdogar ayol Xadicha binti Xuvaylidning savdo ishlariga boshchilik qiladilar va 25 yoshlarida unga uylanadilar, Xadicha bu davrda 40 yoshda edilar 8 . Muhammad alayhissalom bir necha yillar mobaynida diniy tafakkur va ibodat bilan muttasil shug'ullanganlar, taqvodorlik bilan hayot kechirganlar. U kishi har doim Makka yaqinidagi Xiro g'origa borib ibodat qilganlar, oziq-ovqat va suv olib ketib, g'orda bir necha kunlar qolib, ibodat qilish odatlari bo'lgan. Diniy manbalarda ta'kidlanishicha Muhammad alayhissalomga payg'ambarlik 40 yoshga to'lganda nasib etadi. Bu 610-yilga to'g'ri keladi. Vahiyning boshlanishi to'g'risida «Sirat ur-Rasululloh» asarida keltirilgan rivoyatga qaraganda, Muhammad alayhissalom Xiro tog'ida tunab qolgan kechalaridan birida osmondan nido kelgan. Farishta Jabroil «O'qi» deb buyurgan. «Men o'qishni bilmayman», deb javob berganlar Muhammad alayhissalom. Jabroil u kishini ko'tarib bir siqib qo'yadi-da, yana «O'qi», deydi. Hech joyda ta'lim olmagan Muhammad alayhissalom «Men o'qishni bilmayman», deb yana javob qaytaradilar. Shu holat uchinchi marta takrorlangach, Jabroil alayhissalom unga ko'rsatib turgan «Alaq» surasi avalidagi bir necha oyatlarini o'qib unga eshittiradi va bu oyatlar
7 R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 128-bet. 8 O‘sha joyda. 17
Muhammad alayhissalom qalbida o'rnashib yod bo'lib qoladi. Bu holatdan qo'rqib vahimaga tushgan Muhammad alayhissalom titragan holda ayollari Xadicha oldiga keladilar va bo'lgan voqeani bayon etadilar. Xadicha u kishini yupatib, taskin beradi: «Sizni hech qachon Alloh xor etmaydi. Chunki siz qarindoshlarga mehribon, kambag'alga yordam beruvchi, odamlar mashaqqitini oson qilguvchi kishisiz». deydi. U kishi Muhammad alayhissalomni Injil ilmini yaxshi bilgan nasroniy dinidagi amakisining o'g'li keksa Varaqa ibn Navfal huzuriga boshlab boradi. Bo'lgan voqeani unga bayon etadilar. Shunda Varaqa xursand bo'lib, bu Muso alayhissalomga kelgan farishta ekanligini aytadi. Muhammad alayhissalom hayotida birinchi ro'y bergan vahiy hodisasining vaqti haqida barcha ilk islom manbalaridagi ma'lumotlar Qur'onning 97-«Qadr surasi»dagi ma'lumotga asoslangan. U «Laylatulqadr» kechasi deb ataladi. Tarixda bu kecha hijratdan 12 yil ilgari, ramazon oyining 26-sidan 27-siga o'tar kechasi — milodiy hisob bilan 610-yil 15-dan 16-avgustga o'tar kechaga to'g'ri keladi. Dunyodagi barcha musulmonlar bu kechani toat-ibodat bilan o'tkazadilar. Muhammad alayhissalom yakkaxudolikka asoslangan islom dini g'oyasini xalq o'rtasida tashviqot va targ'ibot qilishni boshlaganda juda katta qarshiliklarga va to'siqlarga duch kelgan. Uning targ'ibotiga ishonib islomni birinchilar qatorida qabul qilganlardan Xadicha, Abu Bakr, Ali, Zayd ibn-Xorisa, Abu ur-Rahmon ibn Avf, Zubayr ibn Avom, Amir Hamza, Usmon ibn Affon va boshqalardir. Payg'ambarimiz Muhammad alayhissalom ta'limotiga qurayshlarning ummaviylar xonadoniga mansub bo'lgan va Makkada siyosiy hokimiyat tepasida turgan zodagonlar qattiq qarshilik ko'rsatganlar. Ikki o'rtada ziddiyat g'oyat darajada keskinlashgach, ma'lum davrlardan beri Muhammad alayhissalom diniga sodiqlikda boigan va Makka hukmronlari bilan raqobatlashib kelgan Yasribdagi Avs va Hazraj qabilalari bilan muzokaralar olib borgan Muhammad alayhissalom u yerga ko'chib boradilar. Hijrat (arabcha ko‘chish) deb atalgan mazkur voqea 622-yil 24-sentabrda yuz bergan. Makkadan Yasribga ko'chib borganlar islom tarixida «muhojirlar» (ko'chib kelganlar), islomni qabul qilgan yasribliklar esa
18
«ansorlar» (yordamchilar) deb nom oladilar. Shu davrdan e'tiboran Yasrib shahri Madina (payg'ambar shahri) nomi bilan ataladigan bo'ldi. Musulmon yil taqvimi ham ana shu sanadan boshlanadi. Keyinchalik islom adabiyotda Makka va Madina islomning muqaddas markazlari sifatida «Makkayi Mukarrama» va «Madinayi Munavara» deb ataladigan bo'ldi. 623-630-yillarda Muhammad alayhissalom Makka shahri uchun bir necha bor o'z raqiblariga qarshi urushlar olib bordi. Nihoyat 630-yilda Makkaga 10 ming kishilik qo'shin bilan bosib borildi va Makka sardori Abu Sufyon nochorlikdan taslim bo'lib, islom dinini qabul qildi. Uning o'gli Muoviya Payg'ambarning noiblaridan bin bo'ldi. 630-yilda Muhammad Arabistonning ayrim mintaqalarida paydo bo'lgan, soxta payg'ambarlar ustiga yurishlar qilib, butun boshli Arabiston yarimorolini egallab, kuchli davlatga asos soladi
9 . Bu davlat Yamandan Sino yarimoroligacha, Qizil dengiz sohillaridan Markaziy Qum sahrosigacha cho'zilgan yerlarni o'z ichiga olar edi. 632-yil 25- yanvarda Makkayi Mukarramaga so'nggi hajga safar qilgan Muhammad alayhissalom haj safaridan so'ng qattiq betob bo'lib qoladilar. U kishi betobligida Ka'ba masjidiga imomlikni o'tashni qaynotalari Abu Bakrga topshiradilar (622- yilda Xadicha vafotidan so'ng Abu Bakraing qizi Oyshaga uylangan edilar). Muhammad alayhissalom o'limi oldidan quyidagilarni aytgan ekanlar: «Dunyoda barcha insonlar barobardir. Nasab, rang yoki irq o'z-o'zicha insonni yaxshi yoki yomon etolmagay. Men sizga uch narsani meros qoldirdim: bular — mening oilam, Qur'oni Karim va ko'rsatgan ibratlarimdir. Shularni mahkam tutsangiz, hech qachon kam bo'lmaysiz».
9 Qarang: Vatan tarixi. 131-bet. 19
Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|