Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

 
3.4 Юқори синф ўқувчиларининг ёш хусусиятлари 
9-11 синфлар 
Ўсмирлардан фарқли ўлароқ, юқори синф ўқувчилари тенгдошлари 
гуруҳига нисбатан камроқ ҳиссий-эмоционал қарамликка эга. Юқори синф 
ўқувчиларининг мулоқоти тобора танланган бўлиб боради, бошқаларга нисбат 
фикри ўзгариб боради, лекин кўп масалаларда, айниқса дам олиш, мода, 
бадиий дид билан боғлиқ масалаларда улар тенгдошларининг фикрига кўпроқ 
эътибор беришади. Индивидуалликни ифодаловчи ҳатти-ҳаракатлар 
шакллари олдинга сурилади. Улар энди ўзларининг етуклигини исботлашлари 
шарт эмас. 
Ёши катталар, биринчи навбатда, ота-оналар ва ўқитувчилар юқори 
синф ўқувчиларини ўз назоратлари остида ушлашга ҳаракат қилишади, бу 
уриниш кўпинча низоларни келтириб чиқаради. Бу катталарнинг обрўсини 
йўқотишларини англатмайди. Энг жиддий масалаларда асосан ота-оналарнинг 
таъсири тенгдошларнинг таъсиридан устун туради (касб танлаш, тақдирини 
белгилаш, қийин вазиятларда ҳатти-ҳаракатлар). Бироқ, катталар ўз ишларини 
авторитар эмас, балки оқилона далилларга мурожаат қилиш асосида ташкил 
этишлари керак. 
Эрта ўсмирлик даврида ривожланишнинг икки хил турини ажратиш 
керак: прагматик ва ижодий. 
Прагматик тип мақсадга мувофиқликка йўналтирилганлиги ва ташвиш 
манбаларидан қочиш билан тавсифланади. Моддий қадриятлар ҳукмрон 
бўлган ва кўпинча таълимга интилмайдиган прагматик йўналтирилган ўғил-
қизлар ташвиш уйғотади. 
Улар "ташвиш манбасидан узоқлашиш"яъни тўсқинлик қиладиган 
ташвиш манбаларидан воз кечиш учун яратилган. Амалда, худди шу 
узоқлашиш учун чекиш, алкогол ва психоактив моддалардан фойдаланиш 
бошланади.
Ривожланишнинг ижодий йўлида юқори синф ўқувчиларининг 
манфаатлари келажакка қаратилган бўлади. Улар турли хил янги билим ёки 
бошқа шакллантирувчи имкониятларни ўз ичига олган мақсадга мувофиқ ёки 
"оқилона" деб ҳисобланадиган нарсалардан қатъи назар, ўз ҳаётини фаол 
равишда қуришга ҳаракат қилишади. 
15-17 ёшли ўғил-қизлар билан ишлашда ривожланишнинг икки 
туридаги ушбу туб фарқни ҳисобга олиш муҳимдир. Ҳар қандай йигитнинг 

---

иккала йўналиши ҳам бор - гомеостатик ва ижодий, аммо уларнинг нисбати 
биологик, биографик, ижтимоий омиллар туфайли фарқ қилиши мумкин. 
Юқори синфларда олиб борилган турли тадқиқотларга кўра, чекувчилар 
ва “пиво ичишни севувчилар” сони кескин ошган. Бу ерда реклама муҳим рол 
ўйнайди, бу маълум даражада ёш йигит ёки қизнинг хаётни ва ўзини 
англашига таъсир қилади. Чекиш ғоясини ёшлик, гўзаллик, ҳаётдаги 
муваффақият, ғалаба каби тушунчалар билан бирлаштириш ёмон одатни олиш 
учун ижтимоий-психологик мотивацияни сезиларли даражада кучайтиради. 
Бундан ташқари, кўплаб юқори синф ўқувчилари учун чекиш одат 
тусига кирган, тамакига қарамлийлик шаклланган. Ёшлар соғлиқ учун зарарли 
эканлигини билишса ҳам, чекишни ташлаш қанчалик қийинлигини 
тушунишади. Шундай қилиб, юқори синф ёшида чекишни ташлаш мавзуси 
айниқса муҳимдир. 
Чекиш ва алкоголизм билан боғлиқ яна бир муаммо - бу аёлнинг соғлиғи 
ва гўзаллиги, туғиш, оналик ва она ва болани тамаки тутунининг зарарли 
таъсиридан ҳимоя қилиш муаммоси. Шунинг учун ўрта мактаб ўқувчилари 
билан тарбиявий ишнинг ажралмас қисми уларни никоҳ, оналик ва оталик 
асослари билан таништириш бўлиши керак. 
Аммо бу ерда сиз “ҳаддан ошиб кетолмайсиз” - жуда кўп босим қарама-
қарши натижага олиб келиши мумкин, чунки мактаб ўқувчилари ҳали ҳам 
салбий хулқ-атворга эга, катталар дунёсига қарши. Мисол учун, чекиш 
ёқимсиз бўлади, деб айтиб, мухолифат билан танишиш мумкин – юқори синф 
ўқувчиларининг ҳаётидан ҳақиқий мисоллар бу баёнотга зид келади, бу эса ўз 
навбатида чекишнинг хавфи ҳақида бошқа барча маълумотларга 
ишончсизликка олиб келади. Шу билан бирга, доимий равишда таъкидлаш 
керакки, чекишни ташлаш йўқолган жозибадорликни тиклашга имкон беради 
ва бу қанчалик тез содир бўлса, ташқи кўринишни сақлаб қолиш шунчалик 
яхши бўлади. Аммо ўқитувчининг баёнотлари ва чекишнинг келажакдаги 
болалар саломатлигига таъсири ҳақидаги мавзули суҳбатлари муросага йўл 
қўймаслиги керак. 
Ҳомиладорлик ва эмизиш пайтида чекишга йўл қўйилмаслигини 
алоҳида таъкидлаш керак, чунки бу аёлнинг шахсий қарамлигига эмас, балки 
боланинг ҳаёти ва соғлиғига, унинг соғлиғига бўлган ҳуқуқини бузишга 
тааллуқлидир. 
Ўқувчиларга эътибор қаратиш керак бўлган яна бир жиҳат - пассив 
чекишнинг зарари ва чекувчининг атрофдагилар ва оила аъзоларига 
жавобгарлиги. Бу ерда тезис-чекиш, агар у бошқа одамларнинг ҳаётига 
бостириб кирса, ҳар кимнинг шахсий иши бўлиб қолади. Ушбу тезис чекиш ва 
чекмайдиганларнинг ҳуқуқлари ёки болалар ота-оналарини чекиш учун 

---

айблашлари мумкинлиги ҳақидаги мунозараларда ўз ривожланишини топиши 
мумкин. 
Ёшга боғлиқ хусусиятлар, ёмон одатларни ривожлантириш учун психологик 
хавф омиллари ҳақида гапирганда, улар болани чекиш ва бошқа психоактив 
моддаларга жалб қилиш имкониятига эга эканлигини тушуниш муҳимдир. Бу 
салоҳият амалга ошириладими ёки йўқми - болани ўраб турган катталарга 
боғлиқ. Агар ота-оналар ўз вақтида болани ўз ҳолатини тартибга солишга, 
жисмоний ва руҳий саломатликни бузмайдиган манбалардан завқ олиш 
зарурлигини ўргатса, боладаги салбий таъсирга мойиллик қайғули 
оқибатларга олиб келмайди.