Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

V Боб 
Ўқитувчилар учун “психоактив моддаларни истеъмол 
қилишнинг олдини олиш усуллари” ўқув семинарлари 
дастури
 
38 
5.1. 
Мавзу бўйича ўқитувчилар учун семинар-тренинг: 
“Болалар ва ўсмирларда психоактив моддаларга қарамликнинг 
олдини олиш”
38 
5.2. 
“Вояга етмаганлар орасида салбий одатларнинг олдини олиш 
тизими” мавзусида ўқитувчилар учун семинар
47 
5.3. 
Ўқитувчилар учун ўқув семинари: “Чекиш аралашмалари икки 
гуруҳга бўлинади.
52 
5.4. 
“Ўқувчиларнинг ғайриижтимоий хулқ-атвори ва психофаол 
моддалардан фойдаланишнинг олдини олишда синф раҳбарининг 
ўрни” мавзусида ўқитувчилар учун семинар-тренинг.
57 
Адабиётлар рўйхати
66 

---

КИРИШ 
 
Глобаллашувнинг кучайиши билан инсониятнинг қарамлиги билан 
боғлиқ муаммолар тобора ортиб бормоқда. Бу саволлар қадимги дунё 
тарихидан келиб чиққан бўлиб, одамлар ўзлари билмаган ҳолда ақлни 
оғдирувчи гиёҳванд ўтларга берилиб кетишган. Йигирманчи асрда ушбу 
рўйхатга компютер ўйинлари, телевизор, турли диний, террористик 
гуруҳларга тушиб қолган одамларнинг уларга қарам бўлиб қолиши ва жинсий 
зўравонлик киритилди. Ва агар ибтидоий одам гиёҳвандлик оқибатларининг 
тўлиқ даҳшатини тушунмаган бўлса, унда замонавий одам кўпинча бу қадамни 
онгли равишда қабул қилиб, нафақат ўз ҳаётини, балки қариндошлари ва 
дўстларининг тақдирини ҳам хавф остига қўяди. Бундан асосан билим ва 
психологик иммунитет ҳали шаклланмаган болалар (ўсмирлик ёшигача) азият 
чекади. 
Санаб ўтилган муаммолар рўйхатида гиёҳвандлик энг оғири бўлиб, 
жисмоний ва руҳий саломатликнинг бузилишига, ёшлар ўртасида 
жиноятчиликнинг кўпайишига олиб келади. Бугунги кунда дунёда 
жиноятларнинг 52 фоизи 30 ёшгача бўлган, алкогол ёки гиёҳвандлик мастлиги 
ҳолатида содир этилган жиноятлардир. Кўргазмали ва бўйсунувчи хатти-
ҳаракатлар билан ёшлар тобора ва экстремал шаклларда шафқатсизлик ва 
тажовузкорликни намоён этадилар. Мавжуд вазият гиёҳванд моддаларни 
суиистеъмол қилишнинг олдини олишни ташкил этишда кескин ва фаол 
ҳаракатларни талаб қилади. 
ПАМ (психоактив моддалар) нинг олдини олишда БМТнинг 
“Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддаларнинг ноқонуний айланишига 
қарши кураш тўғрисида”ги Конвенцияси муҳим рол ўйнайди. Мазкур 
конвенцияга аъзо давлатлар томонидан қабул қилинган резолюцияга кўра, 
1987-йил 26-июндан бошлаб ҳар йили Гиёҳвандлик ва гиёҳвандлик 
воситаларининг ноқонуний айланишига қарши кураш халқаро куни 
нишонланади. Ўзбекистонда гиёҳвандликка қарши курашнинг замон 
талаблари асосида мустаҳкам ҳуқуқий асослари яратилган. Ўзбекистон 
Республикасининг “Одамнинг иммунитет танқислиги вируси (ОИТС) 
келтириб чиқарадиган касаллик тарқалишига қарши курашиш тўғрисида”, 
“Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида”ги қонунлари 
ҳамда бошқа бир қатор қонунлар ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар асосида 
амалга оширилаётган ишлар, ҳаракатлар сезиларли натижалар бермоқда. 
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг гиёҳвандлик воситалари ёки 
психотроп моддаларнинг қонунга хилоф равишда айланишини ташкил этувчи 
жиноятлар учун жиноий жазони назарда тутувчи моддалари ишлаб чиқилиб, 
кучга кирди. 
Ўзбекистон Республикасининг “Ёшларга оид давлат сиёсати 
тўғрисида”ги Қонунининг 5-моддасига асосан зарарли таъсир ва оқимларга 
қарши тура оладиган, ҳаётга қатъий эътиқод ва дунёқарашга эга ёшларни 

---

тарбиялаш, шунингдек, соғлом турмуш тарзига интилишни шакллантириш 
ёшларга оид давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бири ҳисобланади. 
Статистик маълумотларга кўра, 90% ҳолларда психоактив моддаларни 
истеъмол қилишнинг сабаби шахсий ёки оилавий муаммолардир. Ҳар бир 
инсон ҳар хил турдаги гиёҳвандликка мойил бўлади, аммо жиддий 
бузилишнинг мавжудлиги, баъзи олимларнинг фикрига кўра, бу хусусиятнинг 
сурункали касалликка ўтишининг асосий шартидир. Гиёҳвандлар руҳий 
жиҳатдан синган, яккаланиб қолган ва ҳаётларидан норози. Улар ўзини паст 
баҳолайди, ҳис-туйғулари йўқ, улар ўз қобиғига ўралган, уларни 
яқинларининг муаммолари ва ютуқлари қизиқтирмайди, ягона нарса - 
"кейинги дозани олиш, шу ерда ва ҳозир". Бу “мақсад”га эришиш учун эса улар 
ҳеч нарсадан тўхтамайдилар, энг шафқатсиз жиноятларни, қариндош-уруғ ва 
дўстларни ўлдиришгача боришлари мумкин. 
Мутахассисларнинг таъкидлашича, нотўғри тарбия, кўплаб стресслар, 
ҳаёт мазмунини йўқотиш ёш авлодни спиртли ичимликлар, тамаки ва гиёҳванд 
моддаларга мойил бўлишига олиб келадиган асосий омиллардир. Одатда, 
уларни ажратиб олиш қийин эмас, булар доимий равишда дарсларга 
қатнашмайдиган, носоғлом турмуш тарзини олиб борадиган ва ҳуқуқбузарлик 
қиладиган ўсмирлардир. 
“Оммавий” маданиятнинг таъсири, ёшларнинг қадрият йўналишлари 
мазмунидаги ўзгаришлар, ноқулай оилавий-маиший муносабатлар, хулқ-
атворни назорат қилмаслик, ота-оналарнинг ортиқча иш билан бандлиги, 
ажралишлар кучаймоқда. Буларнинг барчаси таълим муҳитида гиёҳвандлик 
хатти-ҳаракатларининг олдини олиш масалаларини ҳал қилишда педагогик ва 
ижтимоий-психологик таъсирларнинг устуворлигини яна бир бор 
таъкидлайди. 
Салбий ҳодисаларга қарши курашда бирламчи профилактика катта 
аҳамиятга эга, чунки касалликни даволашдан кўра олдини олиш осонроқ. 
Аҳоли ўртасида ҳушёрликни кучайтириш, соғлом турмуш тарзини тарғиб 
қилишга қаратилган учрашув ва семинарлар ўтказилиб, иштирокчиларга 
ПАМдан фойдаланишнинг аянчли оқибатлари кенг тушунтирилмоқда. 
Мактабларда, олий ва ўрта махсус таълим муассасаларида болалар ва ёшлар 
ўртасида гиёҳвандликнинг олдини олишга қаратилган учрашувлар 
ўтказилмоқда. Ўқитувчилар, психологлар, наркология диспансерлари 
мутахассислари ҳамда гиёҳванд моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши 
курашиш бўлимлари тезкор ходимлари ҳаётий мисоллар асосида ёшларни 
огоҳликка чақирмоқда. Бундай тадбирлар ўз натижаларини беради, аммо 
амалиёт бу етарли эмаслигини кўрсатмоқда.
Болалар ва ёшларнинг гиёҳвандлик хулқ-атвори муаммоларини таҳлил 
қилиш замонавий ёндашувларни ишлаб чиқиш зарурлигини кўрсатмоқда. 
Бироқ, таълим муассасаларида профилактика ишларининг самарадорлиги 
етарли эмас, чунки бу тадбирлар бир-биридан алоҳида олиб борилади ва 
кўпинча декларативдир. Битта умумий мақсадга – соғлом турмуш тарзини 

---

шакллантиришга қаратилган яхлитлик етишмайди. Бу вазифа профилактика 
ишларининг барча шакл ва усулларини, жумладан, замонавий тажриба ва 
билимларни бирлаштиришни тақозо этади. 
Бундан ташқари, барча психологлар ва ўқитувчилар ҳам бу соҳада, 
жумладан, ривожланиш психологияси, физиологияси ва социологияси бўйича 
етарли билимга, тажрибага эга эмас. Машғулотлар тизимли равишда, ўқув 
семинарлари шаклида, шу жумладан ҳар бир иштирокчининг ҳар томонлама 
ўзаро ҳамкорлигида ўтказилиши керак. Ҳар бир тренинг давомий, 15 нафардан 
кўп бўлмаган иштирокчи, ўртача 5-7 та машғулотдан иборат бўлиш ва маълум 
бир босқичда ҳар бир иштирокчида маълум фойдали кўникмаларни 
ривожлантириши лозим. 
Профилактика ишидаги яна бир муҳим вазифа машғулотлардан олдин 
ва кейин ўтказиладиган гиёҳвандлик хатти-ҳаракатларининг диагностикаси.
Ҳар бир ўқитувчи (тренер) кейинги дарсга мавзу тайёрлашдан олдин, 
иштирокчиларнинг ўзлари йўналиш ва қизиқишларини тўғри танлашлари 
учун оғзаки ёки ёзма сўров ўтказишлари керак. Бугунги кунда фанда маълум 
турдаги гиёҳвандлик (қарамлик) учун турли хил сўровномалар маълум: 
Интернет, қимор ўйинлари, алкоголизм, чекиш, гиёҳвандлик ва бошқалар. 
Ушбу сўровномаларнинг самарадорлигига қарамай, улар маълум бир 
мураккаблик ва бир томонлама хусусиятга эга, чунки ҳар бир респондент (у 
ёки бу даражада) бир неча турдаги гиёҳвандликка қарам бўлиши мумкин. 
Шуниси эътиборлики, гиёҳвандлик аддиктив хатти-ҳаракатларнинг бир 
қатор бошқа турлари каби, бир кунда пайдо бўлмайди ёки ПАМни бир марта 
қўллаганидан сўнг, бу ҳар куни шахснинг сезилмайдиган даражада тобелиги 
кучаядиган жараёндир. Салбий ҳодисалар маълум даражада кўча, кундалик 
ҳаёт ва дам олиш билан боғлиқ бўлишига қарамай, улар оилада пайдо бўлади 
ва унда энг фаол намоён бўлади. Ҳозиргача кўпчилик ота-оналар фарзандида 
содир бўлаётган барча салбий ҳолатлар учун кўча, мактаб ёки жамият айбдор 
деб ўйлашади. Бола оилада туғилади, унинг ташқи дунё билан 
ижтимоийлашувининг биринчи ниҳоллари энг яқин одамлар - ота-оналар, ака-
ука ва опа-сингиллар билан содир бўлади. Ҳаётнинг биринчи кунларидан 
бошлаб, бола ҳар соатда ниманидир ўрганади, унинг қалби пойдевори 
шакллана боради. 
Ёш ота-оналар болалар ҳеч нарсани ҳали тушунмайдилар деган фикрда 
баланд овозда оилавий муаммоларни ҳал қилиш, жанжаллашиш ва жисмоний 
куч ишлатишгача борадилар. Кундан кунга бундай манзараларга гувоҳ бўлиб, 
болада хавотир, ташвиш ҳисси кучаяди, у қўллаб-қувватлаш ва умидни 
йўқотади, баъзи ҳолларда ўта шафқатсиз ва тажовузкор бўлади. Ота-онанинг 
зўравонлик амалиёти билан стрессли, душманлик муҳитида тарбияланган бола 
катталарда ташвиш бузилишини ривожланиш хавфи юқори. Унинг қалбида 
жазо ва жамиятдан рад этиш қўрқуви мустаҳкам асосланади. 
Юқоридагиларнинг барчаси ҳар хил турдаги тобеликларга олиб келади.

---

Қабул қилинган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда ёш авлод камолоти учун 
ҳар томонлама шарт-шароит яратишни ўз ичига олган илмий-тадқиқот 
ишларига алоҳида эътибор қаратилган. Ота-оналарга боланинг хусусиятлари 
ҳақида махсус билимларни ўзлаштиришга алоҳида эътибор берилади. 
Деярли ҳар бир бола ўз оиласига боғлиқлигини ҳамма билади. Аддиктив 
(тобелик)хулқ-атвор шартлари орасида биринчи ўринлардан бирини оила 
муаммоси эгаллайди. Спиртли ичимликлар ёки гиёҳванд моддаларни 
суиистеъмол қилиш, катталар ва болалар ўртасидаги соғлом (конструктив) 
муносабатларнинг бузилиши, турмуш ўртоқлар ўртасидаги тез-тез зиддиятли 
вазиятлар болада нотўкислик комплекси, ўзини паст баҳолаш ва қарам хулқ-
атворни ривожлантириш хавфини оширади. Шу муносабат билан, оила 
мажбурий равишда профилактика билан шуғулланиши керак, чунки акс ҳолда 
ўсмир (профилактика машғулотларидан сўнг) яна аввалги оилавий муҳитга 
қайтади, у ерда эса уни яна ўша умидсизлик ва оғриқ кутади. 
Мамлакатимизда 
гиёҳвандликка 
қарши 
миллий 
стратегияни 
шакллантириш 1994 йилда Ўзбекистон Республикаси Наркотик моддаларни 
назорат қилиш давлат комиссияси ва унинг ижро аппарати, Вазирлар 
Маҳкамаси ҳузуридаги Наркотик моддаларни назорат қилиш миллий ахборот-
таҳлил маркази томонидан бошланган эди. 2000 йил бошидан Ўзбекистон 
Республикасининг 1999 йил 19 августдаги 813-И-сонли «Гиёҳвандлик 
воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида»ги Қонуни кучга кирди. Ушбу 
қонун “гиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорларнинг 
муомаласи соҳасидаги жамоат муносабатларини тартибга солади ҳамда 
уларнинг ноқонуний айланишига қарши курашиш, фуқаролар саломатлигини 
муҳофаза қилиш ва давлат хавфсизлигини таъминлашга қаратилган”. 
Гиёҳвандлик воситаларининг ноқонуний айланишига қарши курашиш, 
гиёҳвандликнинг олдини олиш бўйича самарали чора-тадбирларни ишлаб 
чиқиш ва амалга ошириш, гиёҳвандликка қарши кураш бўйича халқаро 
мажбуриятларнинг бажарилишини мувофиқлаштириш бўйича идоралараро 
орган Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 30 апрелдаги 229-сон қарори билан 
Ўзбекистон Республикаси Наркотик моддаларни назорат қилиш бўйича давлат 
комиссияси томонидан тузилади. Давлат комиссиясининг раиси Ўзбекистон 
Республикасининг Бош вазири ҳисобланади. Мулкчилик шаклидан қатъий 
назар, барча давлат органлари, тузилмалар, муассасалар, ташкилотлар, 
корхоналар жамоатчилик шаклида фаолият юритади. 
Наркотик 
моддаларни 
назорат 
қилиш 
кенгаши 
Ўзбекистон 
Республикасининг миллий ваколатли органи бўлиб, ушбу модданинг 
қоидалари асосида иш юритади. яъни 1961 йилдаги Гиёҳвандлик воситалари 
тўғрисидаги ягона конвенциянинг 18-моддаси, 1971 йилдаги Психотроп 
моддалар тўғрисидаги конвенциянинг 16-моддаси, 1988 йил Гиёҳвандлик 
воситалари ва психотроп моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши БМТ 
Конвенциясининг 12-моддаси

---

Қўмита ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикаси Наркотик моддаларни 
назорат қилиш давлат комиссияси билан мувофиқлаштиради, ўз ваколатлари 
доирасида ҳам миллий, ҳам халқаро даражада, тегишли вазирликлар, 
идоралар, муассасалар билан ўзаро ҳамкорлик қилади. 
Қўмита таркибига қуйидагилар киради: раис, раис ўринбосари, бош 
мутахассислар, етакчи мутахассислар ва 1 ва 2-тоифали мутахассислар. 
Асосий вазифалар: 

гиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорларнинг 
ҳуқуқий муомаласи тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг халқаро 
шартномалари лойиҳаларини ишлаб чиқишда Ўзбекистон Республикаси 
қонун ҳужжатларига мувофиқ иштирок этиш;

Ўзбекистон 
Республикаси 
қонунчилигига 
мувофиқ 
халқаро 
ташкилотларда Ўзбекистон Республикаси манфаатларини психотроп 
моддалар ва прекурсорларнинг ҳуқуқий муомаласи масалалари бўйича 
ифодалаш; 

“Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида”ги 
Ўзбекистон Республикаси Қонуни каби норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар 
лойиҳаларини ишлаб чиқишда ва психотроп моддалар ва 
прекурсорларнинг 
ҳуқуқий 
муомаласи 
тўғрисидаги 
қонун 
ҳужжатларини такомиллаштиришда иштирок этиш; 

юридик шахсларнинг психотроп моддалар ва прекурсорларни 
Ўзбекистон Республикасига олиб кириш (экспорт қилиш) учун 
аризаларини кўриб чиқиш ва сертификатлар бериш; 

аризаларни кўриб чиқиш ва гиёҳвандлик воситалари ва психотроп 
моддаларни Ўзбекистон Республикаси ҳудуди орқали транзит 
ўтказишга рухсатномалар бериш; 

юридик шахслардан психотроп моддалар ва прекурсорларни айланмаси 
билан боғлиқ фаолият бўйича ҳисоботларни йиғиш ва умумлаштириш; 

БМТнинг Наркотик моддаларни назорат қилиш халқаро кенгашига 
статистик ҳисоботларни тақдим этиш (А, Б, C, Д, П, А/П шакллари, Б, 
Б/П шаклларига қўшимча); 

лицензиатларнинг психотроп моддалар ва прекурсорлар бўйича 
аризалари асослилигини назорат қилиш, Ўзбекистон Республикасининг 
тиббий ва илмий мақсадларда гиёҳвандлик воситалари ва психотроп 
моддаларга бўлган умумий эҳтиёжини шакллантириш, БМТ ИНCБга 
квоталар тасдиқлаш учун йиллик талабни тақдим этиш; 

Ўзбекистон Республикасида психотроп моддалар ва прекурсорлар 
ҳуқуқий муомаласи бўйича маълумотлар базасини яратиш ва юритиш; 

ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва бошқа органлар билан биргаликда юридик 
шахслар томонидан лицензия талаблари ва шартларига риоя этилишини 
текширишда иштирок этиш. 

---

Ўзбекистон Республикаси Наркотик моддаларни назорат қилиш бўйича 
давлат комиссиясининг 2021-йил 26-апрелдаги 1-сон баённомаси билан 
тасдиқланган 
“2021-2025-йилларда 
гиёҳвандлик 
ва 
гиёҳвандлик 
воситаларининг ноқонуний айланишига қарши курашиш бўйича комплекс 
чора-тадбирлар 
дастури”ни 
бажариш 
мақсадида, 
шунингдек, 
лицензиатларнинг психотроп моддалар ва прекурсорлар савдоси билан боғлиқ 
фаолияти давомида қонун ҳужжатлари бузилишининг олдини олиш мақсадида 
Наркотик моддаларни назорат қилиш бошқармаси фаолияти қуйидаги 
йўналишларда амалга оширилади: 

психотроп моддалар ва прекурсорлар айланмаси соҳасидаги норматив-
ҳуқуқий базани такомиллаштириш; 

психотроп моддалар ва прекурсорлар айланмаси билан боғлиқ 
тадбирларни амалга оширишда маслаҳат ва услубий ёрдам кўрсатиш, 
статистик ҳисоботларни тақдим этиш, лицензиатлар фаолиятини 
жойларга бориб ўрганиш орқали йиллик эҳтиёжларни аниқлаш;

амалдаги қонунчилик ва психотроп моддалар ва прекурсорлар 
айланмаси билан боғлиқ фаолият тўғрисидаги янги меъёрий ҳужжатлар 
билан танишиш мақсадида жойларда мутахассислар учун семинарлар, 
йиғилишлар ўтказиш; 

амалий ёрдам сифатида лицензиатларга, манфаатдор идораларга, 
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга “Ўзбекистон Республикасида 
психотроп моддалар ва прекурсорлар айланмаси бўйича меъёрий-
ҳуқуқий ҳужжатлар тўплами”ни амалий ёрдам сифатида бепул тақдим 
этиш. 
Сўнгги йилларда (2017-2022йй) психотроп моддалар ва прекурсорлар 
айланмаси бўйича қуйидаги меъёрий ҳужжатлар тасдиқланган: 

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Вазирлар 
Маҳкамасининг 2015-йил 12-ноябрдаги “Ўзбекистон Республикаси 
ҳудуди орқали олиб кириш, экспорт қилиш ва транзит ташиш тартибини 
такомиллаштириш тўғрисида”ги 330-сон қарорига ўзгартиришлар 
киритиш ҳақида”ги, шунингдек, «Гиёҳвандлик воситалари, психотроп 
моддалар ва прекурсорлар, шунингдек уларнинг айланишини назорат 
қилиш тўғрисида”ги 2018 йил 27 октябрдаги 878-сон қарори 

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019-йил 6-сентябрдаги 
“Дори воситаларининг ноқонуний айланишининг олдини олишга доир 
чора-тадбирларни кучайтириш тўғрисида”ги 4438-сон қарорига 
мувофиқ “Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг айрим қарорларига 
ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон 
Республикаси” лойиҳаси тайёрланиб, Ўзбекистон Республикаси 
Вазирлар Маҳкамасига тасдиқлаш учун киритилди. 

2019-йил 
27-сентябрда 
Ўзбекистон 
Республикаси 
Вазирлар 
Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикасида кучли таъсир этувчи 

---