Ўзбекистон республикаси халқ

7.2. Delinkvent xulq-atvor shakllanishinig sharoitlari 
Fuqarolarni o‘rnatilgan qonun va qoidalarga bo‘ysunishga yo‘naltirilgan turli 
ijtimoiy tadbirlarga qaramasdan, insonlarning ko‘pchiligi ularni har kuni buzadilar. 
Ba’zan tushunish juda qiyin bo‘ladi, nima uchun ko‘rinishidan oddiy insonga 
o‘xshagan insonlar to‘satdan og‘ir jinoyat sodir etadilar. Odatda bular psixik 
sog‘lom shaxslar, bolalar va o‘smirlar ham.
Qonunbuzarlik xarakatlarning determinatsiyasini ko‘rib chiqqanda odatda, 
bunday xulq-atvorni kelib chiqaruvchi ichki sabablar va tashqi sharoitlar birligi 
haqida fikr yuritadilar. Shubhasiz, har bir aniq vaziyatda omillarning noyob juftligi 
o‘z o‘rniga ega, ammo bunga qaramasdan, delinkvent xulq-atvor shakllanishida 
ba’zi bir umumiy tendensiyalarni aniqlash mumkin.
Ijtimoiy sharoitlar huquqbazar xulq-atvorning paydo bo‘lishida ma’lum rol 
bajaradi. Ularga eng avvalo ko‘p pog‘onali ijtimoiy jarayonlar tegishlidir. Masalan, 
bu hukumat zaifligi, qonunchilikning nomukammalligi, ijtimoiy ofatlar va 
hayotning past darajasi. 
R.Mertnou qarashlariga muvofiq, ba’zi bir insonlar delinkvent xulq-atvordan 
kechib bilmaydilar, chunki hozirgi iste’mol qilish jamiyatida insonlarning 
ko‘pchiligi har qanday yo‘l bilan iste’mol qilishga, foyda olishga va muvaffaqiyatga 
intiladilar. Ijtimoiy manfaatlardan u yoki bu yo‘llar bilan chetga chiqib qolgan 
insolarga qonuniy yo‘l bilan xohlagan maqsadlariga erishishi juda qiyin.
Jamiyatning qolib-yorliqlarini osishga moyilligi jamiyatga qarshi xulq-
atvorning ijtimoiy sababi bo‘lishi mumkin. Bir qator vaziyatlarda aniq shaxsning 
mustahkam jamiyatga qarshi xulq-atvorining ijtimoiy sababi bo‘lishi mumkin: 
birinchidan, tasodifan sodir etilgan jinoyat – jazo - zo‘rlash munosabatlarining 
tajribasi (maksimal namoyishi ozodlikdan mahrum etish joylarida) - “jinoyatchi” 

---

134
degan qolipi tufayli ijtimoiy adaptatsiyaning keyingi qiyinchiliklari – ijtimoiy 
iqtisodiy qiyinchiliklarning to‘planishi va ikkilamchi delinkventlik yanada og‘irroq 
jinoyati va hokazo. 
Jinoiy xulq-atvorning determinatsiyasida ijtimoiy vaziyatning muhim roli 
haqida totalitar tartib sharoitida insonlar xulq-atvorini kuzatilishidan dalolat beradi. 
P.Kuter Germaniyaning SS qo‘shinlarida xizmat qilgan, ommaviy qotillik sodir 
etgan shaxslarda nasl va shaxs rivojlanishini kuzatgan (konsentratsion lagerlarda 
ishlashdan oldin va keyin), Diks tadqiqotlarining natijalarini keltiradi. Aniqlandiki, 
SS chilarning jinoiy xulq-atvori, turli xil shaxs buzilishlari bilan kuzatilgan bo‘lsa 
ham, faqatgina ijtimoiy ruxsat etilgan sharoitlarda namoyon bo‘lgan konslagerlarda 
o‘qishi va ishlashi davomida. Natsizm davrigacha va undan keyin o‘rganilayotgan 
shaxslar, odatda hech qanday jinoyat sodir etmaganlar.
Delinkvent xulq-atvorning paydo bo‘lishida mikroijtimoiy vaziyat muhim 
ahamiyatga ega. Uning shakllanishiga ko‘maklashuvchi, masalan: asotsial va 
ijtimoiy qarshi bo‘lgan atrofdagilari (ota-onaning alkogolizmi, asotsial va ijtimoiy 
qarshi oila yoki ulfatlar); nazoratsiz qolish; ko‘p bolali va to‘liqsiz oila; oila ichidagi 
mojarolar; boshqa ahamiyatli bo‘lgan kishilar bilan surunkali nizolar. 
V.N.Kudryavsev ilk davrida paydo bo‘ladigan, jinoyatchining o‘z muhitidan 
chetlanish holatiga ishora qiladi. 10 % agressiv jinoyatchilar, onasi ularni bolaligida 
yaxshi ko‘rmagan deb hisoblaydilar (“me’yoridagi” ayirishda faqatgina 0,73 %). 
Adabiyotdagi ma’lumotlarni qo‘shib, delinkventlikni olib keluvchi, quyidagi 
mikroijtimoiy omillarni sanab o‘tish mumkin: 
- 
ota-ona tomonidan bog‘langanlik va mehribonlikka bola ehtiyojining 
frustratsiyasi (masalan, haddan tashqari jahldor ota yoki qayg‘urmaydigan ona), bu 
esa o‘z navbatida bolaning ilk jarohat kechinmalarini olib keladi; 
- 
jismoniy yoki psixologik qahr yoki oilada kuchning ustivorligi (masalan, doimiy 
yoki me’yoridan ortiq jazolashni qo‘llash); 
- 
ma’naviy ongning me’yorida rivojlanishini to‘siqlovchi, ota ta’sirining 
yetishmasligi (masalan, uning yo‘qligi);
- 
og‘ir jarohat (kasallik, ota-onaning o‘limi, zo‘ravonlik, ajralish) jarohat 
holatlariga urg‘u berish bilan; 
- 
bola xohishlarini bajarilishida unga yon bosish; ota-ona talabchanligining 
yetmasligi, ketma-ketlik bilan o‘sib borayotgan talablarning ular tomonidan 
qo‘yilmasligi yoki amalga oshirilishining talab qilmasligi; 
- 
bolani me’yoridan ortiq stimullashtirish – me’yoridan ortiq intensiv erta 
muhabbat munosabatlari, ota-onasiga, akalariga va opalariga nisbatan; 
- 
ota-ona tomonidan bolaga qo‘yiladigan talablarning nomuvofiqligi, natijada 
bolada xulq-atvor me’yorlarini aniq tushuna olmaslik paydo bo‘ladi; 
- 
ota-onaning almashishi (vasiyning); 
- 
ota-ona o‘rtasidagi surunkali mojarolar (jahldor ota onani bola oldida urayotgan 
vaziyat, ayniqsa xavflidir); 
- 
ota-onaning shaxsiy xayrixoh xususiyatlari (masalan, otaning talabachan 
bo‘lmasligi va onaning yon bosishi); 

---

135
- 
oilada yoki guruhda delinkvent qadriyatlarning bola tomonidan o‘rgatish orqali 
o‘zlashtirishi (ochiq va yashirin). 
Odatda ilk davrlarida, frustratsiya kechish jarayonida, bola og‘riqni sezadi, 
tushunish va yumshatish yo‘qligi tufayli bu og‘riq afsuslanish va jahlga aylanadi. 
Agresssiya ota-ona e’tiborini jalb qiladi, bu esa bola uchun muhimdir. Bundan 
tashqari, agressiyani qo‘llagan holda, atrofdagilarni boshqarib, bola o‘z maqsadiga 
yetishadi. Bora-bora agressiya va qoidalarni buzish maqsadga yetishning usuli 
sifatida doimiy qo‘llaniladi, delinkvent xulq-atvor mustahkamlanadi.
M.Ratter va D.Gidlerning “Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi: tendensiya va 
istiqbollari” deb nomlagan tadqiqotida, mualliflar oilada bolaning ilk rivojlanishi va 
individning keyingi bo‘ysinishi o‘rtasida aniq aloqa borligiga ishora qilinadi, ammo 
oila ta’sirining bunday mexanizmlarining aniq emasligi ta’kidlanadi. Voyaga 
yetmaganlar misolida tadqiqotchilar jinoiy xulq-atvor uchun turli sabablar 
mavjudligi, bular tengdoshlar guruhining ta’siri, ijtimoiy nazorat, ijtimoiy o‘rgatish, 
biologik va vaziyat omillariga bog‘liqligini xulosa qiladilar. Ular nuqtai nazaridan 
oldini olishning yaxlit strategiyasini yoki bitta sababini qidirish be’manilikdir.
Huquqqa qarshi xulq-atvorning individual determinantlari psixologik tahlil 
uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
O‘z navbatida, individual xususiyatlar xususan jinsiy farqlar bilan aniqlanadi. 
Masalan, hammaga ma’lumki, huquqga qarshi xulq-atvor erkak jinsiga ko‘proq 
mansubdir. Ayollar jinoyatchiligi o‘sishiga qaramasdan, uning nisbiy ko‘rsatkichlari 
erkaklarnikiga nisbatan pastroq. 
Ko‘proq ayollar yoki erkaklarga xos bo‘lgan jinoyatlar haqida gapirish 
mumkin. Bunday delinkventlar, bolalarni o‘ldirish, fohishalik, magazinlarda 
o‘g‘rilik kabilarni ko‘proq ayollar sodir etadilar. Erkaklar bosqinchilik, o‘g‘rilik 
uyushtiradilar, tan jarohatlarini yetkazadilar, o‘ldiradilar, faqatgina erkaklarga xos 
jinoyatlar ham bor, masalan, zo‘rlash. 
Yoshga bog‘liq omil ontogonezning turli bosqichlarida xulq-atvorning o‘ziga 
xosligini aniqlaydi. Qonunbuzarliklar sodir bo‘lish darajasining yoshga bog‘liq 
dinamikasi quyidagicha namoyish bo‘ladi: ko‘pchilik jinoyatchilarning yoshi 25 dan 
35 yoshgacha; jinoyatlar miqdori uzluksiz 14 yoshdan 29 yoshgacha o‘sadi; 
jinoyatlarni sodir etishning maksimal holati 29 yoshga to‘g‘ri keladi; 29 yoshdan 40 
yoshgacha asta-sekin pasayadi; 40 yoshdan keyin jinoyat sodir etish kamdan-kam 
uchraydi. 
Muayyanki, 6-8 yoshdan boshlab jamiyatga qarshi xulq-atvor (masalan, 
agressiyadan farqliroq) haqida fikr yuritish ahamiyatlidir. Odatda kichik bola o‘z 
xulq-atvorini to‘la to‘kis anglab bilmaydi, uni boshqara olmaydi va ijtimoiy 
me’yorlar bilan solishtira olmaydi. Faqat maktabda bola birinchi bor va haqiqatdan 
qat’iy ijtimoiy talablar bilan to‘qnashadi va faqatgina maktab yoshidan boshlab, 
boladan xulq-atvorning asosiy qoidalariga bo‘ysinish kutiladi. 
Turli yoshlarda delinkvent xulq-atvor namoyish bo‘lishining “sifatli” 
xususiyatlari o‘rinlidir. Ontogenezning ilk bosqichlarida ijtimoiy xulq-atvorning 
buzilishini, ehtimol bolaning psixik rivojlanishi muammolari yoki o‘tkinchi 
xarakterga ega nevrotik reaksiyalar tashkil etadi. Masalan, 5 yoshar bolaning 

---

136
o‘g‘rilik qilishi uning giperfaolligi bilan bog‘liq, e’tibor va muhabbatga nevrotik 
ehtiyoji, yaqin insonini yo‘qotishi, intellektual rivojlanishning to‘xtatilishi, zarur 
bo‘lgan oziq-ovqat va narsalar olishi uchun imkoniyat yo‘qligi.
Maktabga borishi bilan vaziyat qat’iy o‘zgaradi - bolaning psixik imkoniyatlari 
o‘sish sharoitida, shaxsning intensiv ijtimoiylashish bosqichi boshlanadi. Shu 
paytdan boshlab, bolaning ma’lum harakatlarini haqiqatdan ham, qonunbuzar 
harakatlarga yaqin deb ko‘rib chiqish mumkin. Kichik maktab yoshida (7-10 yosh) 
delinkvent xulq-atvor quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: mayda 
bezorilik, maktab qoida va intizomini buzish, darslardan qochish, uydan qochish, 
yolg‘onchilik va o‘g‘rilik. 
Aholi bir qismining qashshoqlanishi, ijtimoiy tarbiya institutlarining tarqalishi, 
ijtimoiy o‘rganishlarning almashishi – bularning hammasi, bezori turidagi asotsial 
bolaning ko‘cha bolasiga aylanishiga olib keladi. Yosh o‘quvchilarning ko‘chadagi 
bezoriliklari (o‘g‘rilik, ayrim narsalarni o‘marish, majburlash), daydilik, narkotik 
moddalarni va alkogol ichimliklarni iste’mol qilish bilan birga sodir bo‘ladi. 
Shubhasiz, bunday vaziyatlarda bolaning deviant xulq-atvori, o‘smir va katta 
yoshida delinkvent xulq-atvorga o‘tadi.
O‘smir yoshida huquqqa qarshi harakatlar yanada ko‘proq anglagan va erkin 
holatda bajariladi. Ushbu yosh uchun “odatiy” buzilishlar, o‘g‘il bolalarda – 
bezorilik va o‘g‘rilik, qizlarda – o‘g‘rilik va fohishalik. Bunday buzilishlar bilan 
birga hozirgi vaqtda yangi turlari keng tarqalgan – narkotiklar va qurol-yaroq sotish, 
reket, dallollik, tovlamachilik, biznesmen va chet elliklarga bosqinchilik uyushtirish.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda, voyaga yetmaganlar sodir etgan 
jinoyatlarning katta qismi – jinoiy guruh tomonidan sodir etiladi. Guruhda 
jazolanishdan qo‘rqishi pasayadi, agressiya va vahshiylik keskin kuchayadi, o‘ziga 
va sodir bo‘layotgan holatga nisbatan tanqidiy yondashish pasayadi. Guruhning 
qonunbuzar xulq-atvorining namunasi sifatida, futbol o‘yinidan keyin muhlislarning 
bezori harakatlari, yoshlar esa ularning aksariyatini tashkil etadi.
V.N.Kudryavsev fikricha, jinoyatchining karerasi odatda, yomon o‘qish va 
maktabdan chetlanishdan boshlanadi (maktabga nisbatan negativ dushmanlik 
munosabatlari). Keyin oila muammolari fonida va “pedagogikaga qarshi” tarbiya 
metodlarini qo‘llash tufayli oiladan chetlanishi. Keyingi bosqich jinoiy guruhga 
kirish va jinoyat sodir etish. Ushbu yo‘lni o‘tish uchun o‘rtacha 2 yil talab qilinadi. 
Ma’lumotlarga ko‘ra, tajribali jinoyatchilarning (o‘g‘rilar va tovlamachilar) 60%i 
ushbu yo‘lga 16 yoshdan kirib borgan. 
Determinatsiya bo‘yicha qonunbuzar o‘smirlarning quyidagi guruhlarini 
ajratish mumkin. 
Birinchi guruhni, bir nechta sabablar tufayli oliy hislar (vijdon, burch, 
ma’suliyat, yaqinlariga mehribonlik) rivojlanmagan yoki qilmishlariga nisbatan 
emotsional reaksiyani o‘zgartiruvchi yomonlik va yaxshilik haqida tasavvurlari 
mavjud bo‘lgan o‘smirlar tashkil etadi. 
Ikkinchi guruhda gipertrofiyaga chalingan, yosh bilan bog‘liq reaksiyalari 
mavjud bo‘lgan o‘smirlar. Bu ularning oppozitsion va jamiyatga qarshi xulq-

---

137
atvorning o‘tkinchi xarakteriga ishora qiladi (boshqa yaxshi sharoitlar borligida 
ham). 
Uchinchi guruhda, o‘zining delinkvent xulq-atvorini atrofdagilarga bemalol 
namoyish eta oladigan va bu xulq-atvor ular uchun tabiiy va odatiy bo‘lib qolgan 
o‘smirlar (o‘zining salbiy obrazi bilan, o‘zini nazorat qilish ko‘nikmalarining 
yo‘qligi bilan, zaif vijdoni, insonlarga nisbatan iste’molchi munosabatida bo‘lish). 
To‘rtinchi guruh - psixik va nevrotik buzilishlarga chalingan o‘smirlar (ularda 
delinkvent xulq-atvor bilan birga intellektual qoloqlikning belgilari mavjud). 
Beshinchi guruh – delinkvent xulq-atvorni ongli tanlagan o‘smirlar (psixik 
buzilishlarga chalinmagan, yetarlicha o‘zini nazorat qila oladigan va o‘z tanlovining 
oqibatlarini tushunadigan). 
Eng noqulay taxminiy belgilar deb, quyidagilarni hisoblash mumkin 
(keyinchalik jamiyatga qarshi xulq-atvorni shakllanishi doirasida): aybdorlik hissi 
va vijdonning yo‘qligi, surunkali yolg‘onchilik, insonlarga nisbatan iste’molchi 
munosabatida bo‘lish, loqaydlik, tartibsizlik, psixopatologiyaning yorqin namoyishi. 
Jins va yosh omillaridan tashqari, konstitusional (fiziologik tuzilishi) omillari 
ham ajratiladi. Tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, konstitutsional xususiyatlar shaxs 
rivojlanishini jamiyatga qarshi tomonga yo‘naltirishi mumkin. Masalan, bola 
ehtiyojlari va qiziqishlari shunday kuchli bo‘lishi mumkinki, u ochlik holatiga 
chidolmaydi va buning ta’sirida u o‘g‘rilik qilishni boshlaydi. Yoki kichik 
bolalarning yaqinlik munosabatlarini o‘rnatish qobiliyatida ifodalangan individual 
farqlar mavjudligi, ehtimoldan holi emas. 
Shaxsning delinkvent xulq-atvoriga psixopatologiyaning ta’siri haqidagi savol 
bahs-munozarali bo‘lib qolmoqda. V.V.Kovalyov ta’kidalganidek, “psixik 
chetlanishlarning mutanosiblik muammosi va jamiyatga qarshi xulq-atvor – 
psixiatriyaning eng murakkab va qiyin muamolaridan biri”. Delinkvent xulq-atvor 
bilan qo‘shiladigan, eng keng tarqalgan anomaliyalar: psixopatiya, alkogolizm, 
nevrotik buzilishlar, bosh-miya jarohatlarini qoldiq (iz) namoyishlari va bosh 
miyaning organik kasalliklari, intellektual zaiflik. 
Psixik anomaliyalarga ega insonlar emotsional xohish yoki intellektual 
patologiya natijasida o‘z harakatlarini anglash va boshqarishning past qobiliyatini 
namoyon etadilar. Shu bilan birga, tibbiyot me’yorlaridan chetlanishni jinoiy 
harakatlarni olib keluvchi aniq sabab deb hisoblash mumkin emas, biroq bir qator 
vaziyatlarda ular birlashadilar.
Psixik buzilishning ma’lum sharoitlar bilan qo‘shilishi natijasida patologik 
affekt holati paydo bo‘lishi kutiladi, u esa o‘z navbatida inson shuurini mu’ayyan 
darajada pasaytiradi, yohud o‘z xarakatlarini anglash va boshqarishini pasaytirib 
yuboradi.
Ko‘pchilik mualliflar sababsiz, atrofdagilar uchun tasodifiy tuyulgan vahshiy 
qotilliklarni aynan patologik xulq-atvor namoyishi deb ko‘rib chiqadilar. 
Yu.B.Mojginskiy tasdiqlaganidek, bunga o‘xshash jinoyatlar holatida, agar jinoyat 
o‘smir tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, qotillikkacha psixik buzilishlarsiz, ikkita 
asosiy patologik tendensiya kuzatiladi: affektlar buzilishi (distimiya, depressiya) va 
shaxs krizisi (psixopatik rivojlanish). Bunday buzilishlar shartsiz aniq ijtimoiy 

---

138
psixologik kontekst bilan qo‘shilishadi. Ular orasida muallif – nizoli vaziyat, uzoq 
davom etuvchi stress (oiladagi uzoq davom etayotgan mojaro), o‘smirlar guruhining 
ta’siri (guruh qadriyatlari va qoidalari), norasolik kompleksi, kichik tashqi xavf 
kabilarni sanab o‘tadi. 
X.Remshmidt o‘smirlar delinkvent xulq-atvorining psixologiyasida boshqa 
psixik kasalliklar belgilarisiz yengil emotsional jarohatlarni ajratadi; ifodalangan 
emotsional buzilishlar, bular qo‘rqish, g‘am-g‘ussa yoki xulq-atvorning zo‘ravonlik 
usuli bilan ifodalanadi. 
Kayfiyat buzilishlari bir qator vaziyatlarda qiziqishlar patologiyasi bilan 
qo‘shilishadi, masalan, patologik xulq-atvor to‘xtatib bo‘lmaydigan o‘t qo‘yishga 
(piromaniya) qiziqish bilan yoki o‘g‘rilik bilan (kleptomaniya). Shu qatordagi 
xohishlar buzilishlariga qochish va daydilikka moyillik ham tegishlidir. Umuman 
olganda, buzilgan qiziqishlar sindromi quyidagicha tavsiflanadi: impulsivlik, 
o‘zgarmaslik, shaxs uchun begonalik va yengilmaslik. X.Remshmidt, depressiv 
delinkventlarni ta’riflaganida, “agressiya va qiziqishlarning kuchayishi” va 
“qiziqishlarning butunlay yo‘qolishi” holatlarining navbat bilan namoyon bo‘lishi 
haqida fikr yuritadi. 
Keltirilgan ma’lumotlarda ta’kidlaganidek, affektiv profil – jamiyatga qarshi 
xulq-atvor bilan va o‘z navbatida ichki va tashqi omillar majmui bilan bog‘liq, shaxs 
xususiyatlarining eng muhimlaridan biri.
Shunday qilib, xulq-atvor determinatsiyasi bo‘yicha delinkvent shaxslarning 
bir nechta asosiy guruhini ajratish mumkin: 
- vaziyatli huquqbuzar (uning xatti-harakatlari ko‘proq vaziyatdan kelib chiqadi); 
- submadaniy huquqbuzar (guruhning jamiyatga qarshi qadriyatlari bilan qo‘shilgan 
guruh); 
- nevrotik huquqbuzar (uning asotsial harakatlari intropsixik nizo va xavotir natijasi 
sifatida namoyon bo‘ladi); 
- “organik” huquqbuzar (impulsivlik, intellektual zaiflik va affektivlik ustivorligi 
bilan bosh miyasining jarohatlari tufayli huquqbuzar harakatlarini sodir etayotgan); 
- psixotik huquqbuzar (og‘ir psixik xastaligi – psixoz tufayli delinktlarni sodir 
etayotgan); 
- jamiyatga qarshi shaxs (uning jamiyatga qarshi harakatlari shaxs qirralarining 
maxsus qo‘shilishidan kelib chiqqan: dushmanlik, oliy hissiyotlarning zaifligi, yaqin 
munosabatlar yo‘qligi).